Саҥа Дьыл кэнниттэн Ороһуоспа бу тиийэн кэллэ. Итэҕэллээх дьоҥҥо биир улахан бырааһынньык. Бу бырааһынньыгынан сибээстээн эбээбин санаан кэллим. Кини элбэх саастаах киһи этэ. Таҥараны наһаа итэҕэйэрэ. Бука, эдэр эрдэҕинэ кинини ааһан иһэр аҕабыыт итинник итэҕэлгэ такайан киллэрбитэ буолуохтаах. Ол оннук итэҕэллээх бу олохтон барбыта. Оттон соҕотох уола, мин аҕам, кини курдук итинник итэҕэлэ суоҕа. Өссө үөскээбит Алааспар сүүһүн ааспыт Дыадаан диэн оҕонньор баара. Өлбүтүгэр кинини өтөҕүн анныгар көмпүттэрэ. Оҕонньор таҥараһыт буолан киниэхэ хас да иконалаах эбит. Оччолорго сэбиэскэй кэмҥэ таҥара суох диэн ханна барытыгар этэллэрэ. Ол иконатын уҥуоҕар уонна аттынааҕы тииккэ тоһоҕолоон кэбиспиттэрин оҕо сылдьан көрөрүм. Сайын сир баайа көрдөөччү аттаах нуучча дьоно хаста да кэлэн ааспыттара. Биир кэмҥэ ол сааллан турбут иконалар суох буолбуттара. Кырдьаҕастар үҥэр сүктэр иконаларын ол ааһар дьон ылбыттара буолуо диэн сэрэйэллэрэ.
Аны санаатахха эбээ, эһээ диэн күндү дьонтон мин аҕам ийэтин, Маарыйаны, эбээбин, эрэ көрбүт эбиппин. Аҕам аҕата, ийэм ийэтэ, аҕата эрдэ өлбүттэр. Ийэм ийэтин эдэригэр өлбүтэ диирэ. Билигин да баар буолуо этэ, ''миигиннээҕэр эдэр курдук дэлби баас буолан өлтө''- диирэ. Билиҥҥинэн аллергический дерматит, экзема өрө туран ол онтон сүһүрэн эдэрчи сылдьан өллөҕө. Миэхэ да, ол оннук ыарыы содула баар курдук. Оҕо, эдэр сылдьан бааһырбыт түгэннээҕим. Аныгы эмтэнии түмүгэр ол түгэннэр этэҥҥэ ааспыттара. Аҕата ас барбат буолан өлбүт үһү. Онтон аҕабыт аҕата Содьоох Борокуоппай оҕо эрдэҕиттэн атаҕынан ыалдьан, ол онто син оһон, бука содьороҥноон хаамарын иһин итинник хос ааттаннаҕа. Ааттаах мас ууһа буолбут. Эбээбин Маарыйаны 1903 сыл тохсунньу 16 күнүгэр кэргэн ылан ''бэргэһэлэммиттэр'', үчүгэйдик олорбуттар. Аҕам хос эһээтэ Никииппэр Ньукулаайап хаста да кулубалыы сылдьыбыт киһи. Ыччата хара баһаам. Эһэм Андылаахха чугаһынан суох үчүгэй көстүүлээх, көнө муннуктардаах нууччалыы дьиэ туттубут. Кини Бүлүү аатырбыт атыыһыта Расторгуевтарга мас уһаат оҥорор эбит. Онон, бука, куорат дьиэлэрин көрөр буолан, онон моһуоннаан тутуннаҕа. Кинилэр дьиэлэрин кэлэр- барар, ааһар айан дьоно тумнубаттар эбит. Алыһардаах Ааната элбэхтик хоноро диирэ аҕам. Эһэм киниэхэ эмтэммитэ буолуо. Аҕам дьоно биир оҕолоохтор эбит. Ону киниттэн бу ''тоҕо?'' диэн ыйыттахтарына, эмээхсин маннык этэр эбит:" Биир оҕолонуоххут, эппитим курдук онтугут мэҥнээх буолуоҕа. Дьоллоох оҕо. Ыччат бөҕө буолуоҕа. Дьонтон итэҕэһэ суох ыччаттаныаххыт, өссө ордуоххут ",-диирэ үһү. Кырдьык аһам уҥа санныгар, көхсүгэр күөх баламах ойуу курдук балачча улахан, икки ытыс саҕа курдук мэҥнээҕэ. Мин оҕолорбуттан биир кыыспар көхсүгэр төгүрүктүҥү ,биэстээх хаччы курдук мэҥнээх. Кыра сиэним тобугар кэппиэйкэ курдук мэҥнээх. Дьиҥинэн ити мэҥ биһиги монгуоллуу омукка баар көстүү. Эһэм,Борокуоппай, элбэх бииргэ төрөөбүттэрдээх эбит. Аҕам балта, Бороскуобуйа, оҕо сылдьан ол аймахтарын, улахан эр дьону баттахтарын кырыйар этим диирэ. Баттахтара оҕус сүүһүн түүтүн курдук будьуру буолара диэн кэпсиирэ . Кини аҕабытттан уонча хонук балыс үһү. Булуҥҥа олоро сылдьыбыта. Онтон кэлин куоракка олорбута. Барахсан, аймахтарын, билэр- билбэт дьонун хоннорон, "куоракка олорор билэр үтүө киһилээхпит ",-диэн махтал тыл иҥпит киһитэ этэ. Кини этэринэн'' биһиги, Өндүрэйдиин 1906 сыллаахпыт'' диирэ. Ол этии сөп буолуо. Эбэм, Маарыйаны, көрбүтүм. Бу хаһааҥҥыта эрэ үрдүк уҥуохтаах дьахтар кырдьан сиһэ токуруйан тайахтанан сылдьара. Сырдык уһун ньолоҕор сирэйдээҕэ. Сытыытык көрөр харахтааҕа. Истибэт, дөйүҥү этэ. Наар былааттаах буолара. Хас да ырбаахыны кэтэрэ. Табаҕы сыҥсыйара. Аҕам хатыҥ туоһуттан оҥорбут олус үчүгэй дьоҕус табакыаркалааҕа. Ол онто хайаан да сиэбигэр баар буолара. Уһун синньигэс тарбахтарынан тайаҕын кытаанахтык тутан хаамара. Сорох тарбаҕа токуруйбат да, көммөт да гына сараччы хатан хаалбыт курдук гына сылдьара. Үксүгэр оронугар олорон тахсара. Сиэннэриттэн миигин ордороро. Аны санаатахха ол онно сааһынан сөптөөх мин эбиппин. Эбэм уустуга суох соруктарын, көрдөһүүтүн улгумнук толорорум. Онон эбэ оҕото этим. Алааска олордохпутуна аҕам биир саас суон бэһи бысталаан илии эрбиитинэн хайыппыта. Ол хайыппыт маһыттан кэтит хаптаһыннарын ийэтигэр хоруоп буолуо диэн куурда уурбута. Бука ,онто уонча сыл сыппыта буолуо. Сорох маһыттан арааһынай буруус, хаптаһын таһаарбыта. Онтунан уонча олоппос оҥорбута. Биир олоппос, кый ыраах Хаандыгаҕа аҕылыллан, миэхэ баар. Өтөрүнэн алдьаныа суох, бөҕө таҕа көрүҥнээх. Мин күн аайы олорор олоппоһум буолар. Эбээм таҥараһыт этэ. Хайаан да малыыппа ааҕара. Мин каникулум бүтэн үөрэнэ бараары, быраһаайдаһа киирдэхпинэ, илиибиттэн тутара уонна дьикти соҕустук үчүгэйи, этэҥҥэ сырыыны баҕарара. Ол ''дьиктитэ ''диэн нууччалыы малыыппаны сахалыы ханарытан этэрин этэбин. ''...Ба ыыма отсаа сыына''... ''амыын''... Сундуугун аһан солкуобай биэрэрэ. Ол кини биэнсийэтин уон гыммыт биирэ буоллаҕа. Сүүспүттэн, иэдэспиттэн сыллыыра, төбөбүн имэрийэрэ. Оччолорго моҕотой, күтэр, биһиги мыыска диирбит маҕаһыыҥҥа туталлара. Онон бултаабыт моҕотойум, мыыскам тириитин киниэхэ биэрдэхпинэ, ол ону туттарара.
Мин уончалаахпар быһыылааҕа Лев Львов, саха сирин саастаах дьонун үөрэтээччи, эбээбэр кэлэ сылдьыбыта. Кини нуучча киһитэ этэ, сахалыы үчүгэйдик саҥарара. Сааһын таһааралларыгар урукку улахан ыарыылар өрө тура сылдьыбыт кэмнэринэн быһаараллара эбит. Бастакы ''маама'', иккис '' маама''...диэн токоолоһоллорун өйдүүбүн. Эбэм, Никифорова Мария Потаповна, аата Саха Сирин уһун үйэлээхтэрин кинигэтигэр киллэриллэн үйэтитиллэн турар. Мин кини аатын хас да ыстатыйаларга, кинигэлэргэ булан аахпытым. Оччоҕуна эбэм туһунан санаан ааһааччыбын.
Эбэм сороҕор Арыылаахха сиэнигэр, Өлөксөйгө, баран олороро. Биирдэ сайын эбээм Арыылаахтан кэлэр буолла. Мин кинини арыаллаан кэлсибитим. От кэмэ этэ. ДТ-54 тыраахтар Мукучуттан иһэрэ. Арыылаах маҕаһыыныгар бородуукта түһэрбитэ. Ол кэмҥэ атыыһытынан онно улахан убайым үлэлиирэ. Тыраахтар мас сыарҕатыгар өрөһөлүү тиэммит таһаҕастааҕа. Балачча элбэх , мас дьааһыктаах кыһыл арыгы баара. Эбээбин сыарҕаҕа олохтоон тиэйбиттэрэ. Мин кини аттыгар олорорум. ДТ-54 тыраахтар айана аһара бытаана, суолбут да куһаҕана. Аны сороҕор суол кытыытынааҕы өтөхтөргө тохтоон сынньанабыт. Кучан улахан күөл, өтөҕө элбэҕэ. Суолбут хотуттан киирэн арҕаа өртүнэн тахсан барар. Бу да кыра кэрчик курдук эргииргэ хас да өтөх баара. Улахан дьон кыһыл арыгы иһэллэрэ, ону маны кэпсэтэллэрэ. Мин тэһийбэтим. Түүн буолла дьоммут аччаан сыарҕаҕа мин эбээбинээн уонна тыраахтар кабиинатыгар икки киһи, биирэ тырахтарыыс буолан айаннаан иһэбит. ''Халыҥ кырыыны'' этэҥҥэ ааһан Тыымпы күөлү эргийэр тыа суолунан иһэбит. Сайыҥҥы түүн буолан сырдык. Мин тула өттүбүн көрө иһэбин. Арай, тыраахтар суолтан туораан кырыы суолунан барда. Тырахтарыыстар суолларын соччо көрбөт курдуктар. Төбөлөрүн холбоон, умса нөрүйэн, кэпсэтэллэр быһыылаах. Оннук айаннаан истэхпитинэ тыраахтар суолу туора түспүт тиити үрдүнэн тахсан барда. Онтон сыарҕа ол тииккэ иҥиннэ, үрдүнэн барбата. Суон тиит төкүнүйэн иһэн суол икки өттүнээҕи тииттэргэ иҥиннэ. Мин хаһыытыы сатыыбын. Дьонум истибэттэр. Иҥнибит тиит эргичис гынан үөһэ таҕыста, уонна сыарҕа үрдүнээҕи малы күрдьэн барда. Мин арыый эрдэ ыстанан кэбистим. Кураанах сыарҕалаах тыраахтар бара турда. Син тоҕо чэпчээтэ диэн эргиллибитэ буолуо тырахтарыыс. Тохтоотулар. Эбэм айа дьойо бөҕө. Сырайа дэлби хаан. Мин куттанным. Эбээбин уоскута олорбутум. Сотору соҕус убайым, Никииппэр, сатыы кэллэ. Кинилэр чугастааҕы өтөххө отууланан, оттууллар эбит . Тыраахтар бытаан, онтон отой тохтообут тыаһын истэн кэлбит эбит. Миигин Баҕадьаҕа ыыттылар. Мин хаамыы сүүрүү былаастаах барбытым. Биригэдьиир Сахаары уһугуннаран ол айдаан буолбутун эппитим. Эбэм эрэйдээх үлтүрүйбүт бытыылка тааһыгар сирэйин өлөрбүт этэ. Биэлсэр эмтээн син этэҥҥэ оспута.
Аҕам кэпсииринэн , кини сылгы иһин буһаран баран, сойбутун кэннэ бысталаан сиирин ордороро. Үүт аһы арааһын оҥорон куруук аһыыра үһү. Үчүгэйдик утуйара. Кинээс Потаап кыра кыыһа буолан оҕо сааһа үчүгэдик ааспыта сэрэйиллэр. Баҕар ол онто кини уһун үйэлэниитигэр биир төрүөтүнэн буолбута дуу?
Эбэм, мин Мукучуга оскуолаҕа үөрэнэ сырыттахпына өлбүтэ. Хоруобун уола били хаптаһынтан оҥорбута. Уҥуоҕун бэйэтэ, былыргылыы көрүҥүнэн оҥорбута. Сайын отпускаҕа, дойдубар бардахпына, уҥуоҕар сылдьааччыбыт. Аҕам бөппүрүөскэ сотото кыбыта уурааччы. Ол кэлин бүтэһик аҕабынаан сылдьыыбар, дьэбинирбэт тимиргэ кини аатын толору суруйбут өйдөбүнньүкпүн ыйаабыппыт. Онон өтөрүнэн сүппэт бэлиэ баар. Ол мин иэһим буоллаҕа, ону толорбут курдук сананабын.
Ийэм уҥуоҕун таһыгар аҕабар миэстэ көрбүппүт. Аҕам бэйэтин алы гынан эбитэ дуу?, ол сири сирбитэ буолбута. ''Андаатар хаспаҕа''- диэбитэ. Хантан, онно андаатар олохсуйа кэлиэҕэй?, үрдүк, кураанах туой- кумах сиргэ. Кыра иҥнэри баара. Ол миэстэҕэ, кэргэнин таһыгар, олохтоох сиригэр хараллыбыта. Алааска барар айан аартыгын кытыытыгар сыталлар. Кэлэр- барар дьону көрөөхтүүллэрэ эбитэ дуу?.
Эбэм Мукучу Жирковтарыттан төрүттээх. Эбэм уон тохсус үйэ иккис аҥаарыгар күн сирин көрбүтэ. Сүүрбэһис үйэ иккис аҥаарыгар бу дойдуттан букатыннаахтык барбыта. Билигин сүүрбэ биирис үйэ. Кини аата ааттанар, ол аата бу сиргэ таах олорон ааспатах. Аата өссө да ааттана туруо.
...Тыгын чугас аймаҕа Туоҕа Боотур эбит. Кини үтүрүллэн дуу?, эбэтэр саҥа сирдэри баһылаары Лүүчүн сиригэр кэлэн олохсуйбут. Кини сиэнэ, Нэлчэкэ, Курчега Селбуков диэн Лүүчүн киһитинээн ыал буолан олорбуттар.Ол кэмҥэ нуучча хаһааҕа, Михаил Жирков, олохсуйардыы быһаарынан киниттэн ойоҕун уон сүөһүгэ атыылаһан ылбыт эбит Ол туһунан 1687 сыллааҕы докумуоҥҥа суруллубут. Бу туһунан учуонай, Марк Петрович Григорьев, таһаарбыт ''Туоҕа Боотур удьуорун утума'' кинигэтиттэн туһанным. Элбэх оҕоломмуттар. Жирковтар сыыйа сахатыйбыттар. Бу үс үйэттэн тахсар кэмҥэ элбэх көлүөнэ ыччат үөскээбит. Билигин кинилэр утумнара Саха сиринэн тарҕанан, аһара баран Арассыыйанан, омук сирдэринэн тарҕанна. Онтон аҕам кэпсииринэн биһиги чугас төрдүбүт Никииппэри баай, оҕото суох киһи биир сылгы төбөтүгэр дьадаҥы ыалтан атыылаһан ылбыт. Дьэ, ол Никииппэр кыаҕырар, кулубалыыр икки ойоҕуттан оҕо бөҕө оҕолонор. Олор бары элбэх ыччаты тарҕаталлар. Буолумуна, саҥаттан саҥа көлүөнэ үөскээн истэҕэ. Дьиктитэ, аныгы үйэ киһитэ саныырбынан, биһиги төрүттэрбит хаһан эрэ сүөһүгэ, сылгы төбөтүгэр ''атыылаһыллан'' этэҥҥэ олохторун салҕаабыттара буолар. Ол үтүө түмүгэ билигин тыһыынчанан ыччат сараадыйан тэнийэн тахсыыта. Олох салҕанар оҕолорунан, ыччаттарынан.
Суруйда сиэнэ Ыстапаан. 13.09.19.- 07.01.22.
Хаандыга б.
תגובות