Сунтаарга куйаар ситиминэн Таптал Чагда диэн илии баттааһыннаах бэрт истиҥ тыллаах, нарын иэйиилээх, киһи сүрэҕэр хатанар хоһооннор тарҕаммыттара ыраатта. Аахпыттар сэҥээрэллэр эбит. Билэр дьонум: «Ити хайалара Чагдаттан суруйарый?»,- диэн ыйыталаһааччылар. Ону баара дойдубуттан былыр үйэҕэ тэлэһийдэҕим. Арай, кэлин улаатан, үөрэнэн ырыа айааччы буолбут Уйбаан Чагданы, ыаллыы олорбут буолан, билэбин. Дойдубар бардаҕым аайы көрсөөччүбүт.
Быйыл сайын уоппускабар Чагдаҕа баран күүлэйдээн, төрөөбүт, улааппыт алааспар Кыталыктаахха ийэм уҥуоҕун көрөн, оҕо сааспын санаан, сүрэҕим сымнаан, өйүм- санаам чэбдигирэн кэлбитим. Бу сырыыга бырааппар Афанасий Винокуровтаахха түһүүлэммитим. Онно биир эдэрчи, дьиэ таһынааҕы ыаллара уол киирэр- тахсар этэ. Кэлин кэпсэтэн билбитим өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр Клим Федоров уонна Любовь Борисова- Таптал Чагда бырааттара эбит.
Онтон сиэттэрэн бассаап хомоҕой хоһоонньутун кытта билсэн кэпсэппитим. Биһиги кылаас үөрэнээччилэрэ Ньидьили аҕыс кылаастаах оскуолатын бастакынан бүтэрбиппит. Оччолорго кыра кылааска үөрэнэр көнө- көрсүө, сырдык -ыраас Любаны көрөр этим.
Чагдаттан барарым саҕана Любовь бу сылга күн сирин көрбүт икки кинигэтин, үөрүүтүн үллэстэн, миэхэ уонна Сунтаарга олорор ырыа айааччы Афанасий Никифоровка бэлэх биэрбитэ. Үөрбүт санаабар: «Хата, кинигэҕин ааҕан, ырытан санаабын суруйуом»,-диэн этэн кэбиспитим. Онтон сайыҥҥы от үлэтэ, күһүҥҥү түбүк, бултааһын... Ол эрээри тылбын тыалга бырахпыппын өйдөөбөппүн. Эппитим, эрэннэрбитим төбөбөр хатанан баран, арахсыбат.
Дьэ, ол игирэ кэриэтэ кэрэ кинигэлэрбин бүгүн эмиэ ( таһырдьа ыраас хаар бытааннык кыыдамныыр күнүгэр) арыйталаан көрөбүн, ааҕабын. Бу олорон хоһооҥҥо сыһыаннаах урукку түгэннэри санаатым. Эрэдээксийэҕэ саҥа үлэлээбит сылбар Бордоҥ орто оскуолатын үөрэнээччилэрэ:дьүөгэлии кыргыттар Ольга Захарова уонна Оксана Иванова хомоҕой хоһоон бөҕөтүн ыыталлара. Ордук саас хойдоро. Олору «Ньургуһун» литературнай түмсүү анал балаһатыгар бэлэмнии олорор: «Бу кыргыттар улааттахтарына, ситтэхтэринэ поэтесса Саргылаана Спиридонова курдук аатырыахтара, биллиэхтэрэ» дии саныырым...
Кинигэлэрим ааттара да ураты: «Күн айана», «Дайыый, маҥнайгы хараҥаччым».Кинилэр бүгүн миэхэ кэпсээтилэр: оҕо сааспар көрбүт Любам төрөөбүт алааһыттан арахсыбатаҕын, орто оскуоланы манна бүтэрбитин, дойдутугар олорон кэтэхтэн ЯПУ-2 кыһатыгар үөрэнэн дьупулуом ылбытын, 35 сыл оҕо уһуйааныгар иитээччинэн үлэлээбитин,тапталын Чагдатыгар көрсөн, ыал буолан үс оҕону күн сирин көрдөрбүтүн, билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олорорун. Сааһыран баран, 2015 сыллаахтан хоһоон эйгэтигэр холбоһон, айар талаана арыллыбыт. Хас да хомуурунньукка бэчээттэммит. Иккис кинигэтин саха тылыгар үөрэппит учууталларыгар: Данил Данилович Дьяконов, Егор Иванович Дьяконов сырдык кэриэстэригэр анаабыт.
Саҥа кинигэ ааптар өр сыллаах сыралаах үлэтин түмүгэ, ааҕааччыга күндү бэлэҕэ буоллаҕа.Бэйэ доҕор, хас биирдии киһи санаата даҕаны бэйиэт буолбатын бары бэркэ билэбит. Онон мин, бастатан туран, хараҥаччы гынан көтүппүт икки игирэ кинигэлэринэн Любовь Ивановнаны истиҥник эҕэрдэлиибин.
Мин, төһө даҕаны олохпун суруйар идэҕэ анаатарбын, хоһоон диэҥҥэ холоммотох киһибин. Онон үөрбүччэ уонна биир дойдулаахпынан киэн туттубучча ааҕааччы быһыытынан эрэ кылгастык санаабын этэрим ордук курдук.
Бастатан туран, ааптар кинигэтин тоҕо «Күн айана» диэн сүрэхтээбитин билсиэҕиҥ:
Күммүт оргууй киэһэнэн
Наллаан намтыы күөгэйэн,
Түбүгүттэн уоскуйан,
Санньыйбыт дии налыйан.
Күнүскүлүү күлэ-үөрэ,
Тэбэнэттик мичийбэт.
Күлүм-тырым күндээрэ,
Омуннура сандаарбат.
Арҕаа диэки хайыһан,
Саҕах үрдүн одуулуур.
Оргууй үөмэ долгуйан,
Хонук сирин булунар.
Саҕах кыыһа сырдыыта
Сардаҥатын уунуоҕа.
Саҥа күммүт тахсыыта
Сүрэхтэри үөрдүөҕэ.
Сылбыт түмүктэнэн эрэринэн, Саҥа дьыл туһунан хоһооҥҥо хараҕым хатанан кэрэхсээн аахтым.
Саҥа дьыл түүн арай мин
Эргэ дьылбын бэрийдим.
Тугу биэрэн ыытарбын
Сөбүн көрөн тэрийдим.
Ыраас- сырдык күннэрбин
Бэйэм таспар хааллардым.
Хобдох өттүн таламмын,
Эргэ дьыллыын атаардым.
Сып-сырдык түгэннэртэн
Дьол кустугун тиһиэҕим.
Кэлэр-үүнэр сылларбын
Кэскиллэрин ойуулуом.
Ханнык баҕарар ааҕааччы сөбүлэһэр хоһооно дии санаатым.Хас биирдии киһи, бука, сыл уларыйар кирбиитигэр олорон инники олоҕун ыраас лиистэн саҕалыан баҕарар.
Саҥа дьылга үктэммит кэмҥэ суруллубут өссө иккис хоһоон баар эбит.
Эргиир тэтимигэр олорсон,
Элэс гынна Эргэ дьыл.
Сайаҕастык күлэн-үөрэн,
Салаллан кэллэ Саҥа дьыл.
Эргэ дьыллыын бардыннар
Эгэлгэ эндирдээх түгэннэр!
Саҥа дьыллыын үүннүннэр
Саргылаах дьоллоох кэмнэр!
Ыраатан букатын сүттүннэр
Ыарыы, дьаҥ, хараҥа дьайдар!
Ыкса-чугас буоллуннар
Ыраас сырдык Айыылар!
Ааптар күн сирин көрдөрбүт ийэтигэр сүгүрүйэн, убаастаан «Ийэбэр» диэн хоһоонугар «хардатын көрдөөбөт хаарыаннаах таптала» мэлдьи арчылаан, аттыгар сылдьарын хоһуйар:
Күҥҥэ тэҥнээх киһи—ИЙЭ,
Сылаас тыыныҥ илгИЙЭ,
Олорбутуҥ оҕоҥ-урууҥ тэнИЙЭ,
Дьиэҕин-уоккун хомуйа-имИЙЭ.
Үчүгэйи оҥордоххо мичИЙЭ,
Төбөттөн оргууй имэрИЙЭ,
Үөрэн-көтөн мичилИЙЭ,
Түбүгүрэриҥ бэйбэрИЙЭ.
Ол ааспыт кэмнэри кэрИЙЭ,
Санаабар эргийэбин тэлэһИЙЭ,
Ол саспыт сыллары тилИЙЭ,
Тапталынан ахтабын, Эйигин—ИЙЭ.
Эбэтэр тапталлаах аҕатын туһунан маннык суруйар:
Баара эбээт биһиэхэ –АҔА,
Дьиэ кэргэн бигэ тутаАҔА.
Айылҕаттан айдарыылаАҔА,
Сорсуннаах булчут ааттаАҔА.
Булчут киэнэ байанайдаАҔА,
Түргэн, сымса сырыылаАҔА.
Аар тайҕанан ыырданнАҔА,
Итиннэҕэ үгүс да кутаАҔА.
Мин Чагдаҕа бу сырыыбар: быраатым Афанасий Винокуров, кини арахсыспат атастара Семен Ноговицын, Анатолий Ноговицын , бачча сааспар диэри сылдьыбатах дойдум биир ураты, кэрэ, кырылас кумах куйаар Тукулаанын көрдөрбүттэрэ. Ол сирбитин ааптар «Тукулааҥҥа санаа» хоһоонугар маннык сонуннук, киһини толкуйдатар курдук муударайдык ойуулуур.
Үйэлэр тыаллара иҥпит
Эрийэ хаппыт бэстэргэ.
Быдан дьыллар суоллара
Суураллыбыттар кумахха.
Үтүмэн үйэ таабырынын,
Ыраах кэмнэр кистэллэрин
Үөһэттэн өрүү одуулаан,
Турдаҕа арай күөх халлаан.
Тобуктаан оргууй олордум,
Сэрэнэн кумаҕы ытыстым.
Хас үйэттэн үөскээбитин
Санаабар таайа сатаатым.
Мин бүгүҥҥү күммүн көрөн олорон хоһуйбут курдук биир хоһоон баар эбит.
Сыыйа-баара сабардаан,
Халыҥ былыт халыйда.
Сэмээр оргууй кыыдамнаан,
Халлаан хаардаан налыйда.
Толоон хаарын ытыйан,
Өрө ыһан көтүттэ.
Көмнөх хаары ыспахтаан,
Тумарыкка муннарда.
Көтөр-сүүрэр иһийдэ,
Хахха сиргэ таласта.
Оттуун-мастыын имиллэ,
Тыалы кытта туһунна.
Таптал Чагданы билбэт дьон кини кимин, хайдаҕын таайа сатыыр буолуохтаахтар.
Мин сэргэх ааҕааччым,
Сэрэйэбин, таайа сатыыргын,
Мин киммин билиэххин,
Ис дьиҥмин арыйыаххын.
Баҕар көрүөҥ мин мөссүөммэр,
Тапталга ылларбыт кыысчааны.
Эбэтэр ардыгар көрсүөҕүҥ,
Сааһыра барбыт дьахтары.
Сороҕор ааспыты өрүү ахтар,
Эмээхсин буоламмын көстүөҕүм.
Ол эрэн хоһооммор эн көрөөр,
Олоҕу олустук таптыырбын.
Дьэ, ити курдук бииртэн биир хопто курдук хоһооннор көтөн-дайан, киһиэхэ туох эрэ сонуну,кэрэни, толкуйдатары, кэрэхсэтэри кэрэһэлииллэр.Түмүкпэр , күндү ааҕааччым, эн биһиэхэ анаан ааптар маннык эппитин билиһиннэриим.
Орто туруу дойдуга
Киһи буолан айыллан,
Ыалдьыт тэҥэ кылгастык
Кэлэн ааһар буоллахпыт.
Аан дойду айыллыбыт
Кэмин кытта тэҥнээтэр,
Киһи аймах олоҕо-
Чыпчылыйыах түгэнэ.
Бэриллибит бу кэми
Олоруоҕуҥ кэрэтик.
Ким бэрдин-бэттэҕин
Быһаарыаҕа кэм кэрдии...
Биллиилээх дьон этэллэринэн, ааптар айымньытыгар кини хайдаҕа: өйө-санаата, майгыта-сигилитэ, тугу толкуйдуура, туохха дьулуһара ойууланар .Ол курдук айар эйгэ куйаара биллибэт киэҥ түһүлгэтигэр үктэммит Таптал Чагда хоһоонноро истиҥнэр, киһи дууһатын кылын таарыйаллар. Ааптар бэйэтэ эппитин курдук, үүнэр 2022 сылга ыарыы, дьаҥ, хараҥа дьайдар ыраатан букатын сүттүннэр. Ыкса чугас буоллуннар ыраас сырдык Айыылар.
Иван Чагдинскай, ССРС уонна Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, Сунтаар улууһун, нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо, СӨ бэчээтин, култууратын туйгуна, 5 кинигэ ааптара.
Comments