*Саҥа Дьыл кэһиитэ*
Мин төрөөбүт Алааспар Саҥа Дьыл бэлиэтэ күөх харыйаны дьиэҕэ киллэрэн, ол онтуларын ириэрэн симээн киэркэтэн түбүгүрэллэрин отой өйдөөбөппүн. 1961 сыллаахха Баҕадьа начаалынай оскуолатыгар үөрэнэ киирбитим. Төрөөбүт, олорор, Алааһым биир көс ыраах кырыы учаастак этэ. Былыр дьон бөҕө сөбүлээн олохсуйбут сирэ. Ол туоһута тула элбэх өтөхтөөҕө. Кииннээһин содулугар итинник кырыы сирдэри эһии буолбута. Биир сүрүн дьону кыһарыйар кыһалҕанан оскуола этэ. Онтон оскуолабыт арыый киин, нэһилиэкпит сирин ортотугар Баҕадьа бөһүөлэгэр баара.Онон бастакы кылааска таайбар, Николаев Павел Ефимовичтаахха- Байбаллаахха, олорон үөрэммитим. Аны санаатахха таайым аах бэйэлэрэ элбэх оҕолоохторо уонна миигин сөбүлэһэн олордубуттар. Өкүчү оскуолата көһөр буолан ол дьыл оскуолабыт оҕото элбии сылдьыбыт кэмнээҕэ. Таайбар Мукучуттан оҕолор эмиэ бааллара. Таайым, сэбиэт киһи, кыра дьиэтигэр элбэх да буолан олорбут эбиппит. Оччолорго ол оннук этэ.
Саҥа дьылбыт бырааһынньыга оскуолабытыгар буолбута. Оскуолабыт дириэктэринэн Алексеев Григорий Степанович үлэлиирэ. Оскуолабыт дьиэтин хоту өттүгэр балачча киэҥ саалалаах. Ол ортотугар харыйа туруорбуттара, миэхэ соһуччу сонун этэ. Харыйаны симээн- киэркэтэн Саҥа дьылы көрсүһүү бырааһынньыгын киэһэ тэрийэллэрэ. Оскуола бөһүөлэккэ биллэр- көстөр тутуу. Соторутааҕыта нэһилиэк бастыҥ, уус дьонун түмэн туттарбыттар. Атын дьиэлэргэ холоотоххо улахан үрдүк түннүктээҕэ, истиэнэлээҕэ. Онон ботулуога да үрдүгэ. Тэҥ арыттаах гына баата сыһыарыллыбыт маҥан сабын ботулуокка иҥиннэрии түбүгү эрэйэрэ. Ол хаар түһэрин санатар үлэ этэҥҥэ бүтүүтэ саала тупса түһэрэ. Тэтэрээт илииһин араас кыраасканан сотон куурдаллара. Ол ону тэҥ гына кырыйаллара. Аны олору оҕуруо курдук бурдук тиэстэтигэр умнньаан сыһыаран буккуйа холбоотолууллара. Ол онтубут хастыы да миэтэрэ буолара. Ол онон харыйаны киэркэтэллэрэ. Оскуола иһигэр, кылаастарга арааһынайдаан ыйыыллара. Бэйэ оҥоруу араас киэргэл оҥоһук элбэҕэ. Ол саҕана харыйа киэргэлэ бэрт кэмчи этэ. Лааппыга кэлбитэ улахан солун, былдьаһык буолара.
Киэһэ бырааһынньыкка кэлбиппит оскуолабыт иһэ тупсубут аҕай. Отой ырай саарыстыбатын курдук буолбут. Тоҥ харыйа ирэн дыргыл сытынан тунуйбута, салгынныын ыраастаммыт тупсубут этэ. Оскуолабыт оһохторо бары оттуллан, аны дьонунан туолан итийбит курдук. Сотору -сотору аһыллар аанынан маҥан тымныы туман киирэн иһэн элбэх дьонтон кыбыстыбыттыы түргэнник симэлийэрэ. Сотору ааммыт балачча уһуннук тэлэ аһылынна. Туох эрэ ыараханынан муостаҕа охсор тыас иһилиннэ. ,,Туох буолла''- диэн эргиллэ түспүтүм арай кыһыллыҥы өҥнөөх сонноох, оннук бэргэһэлээх, көп маҥан бытыктаах ,уһун киэргэллээх тайахтаах оҕонньор аа дьуо киирэн иһэр эбит. Ааһан истэҕинэ көрбүтүм көхсүгэр балачча улахан куулу сүгэ сылдьара. Аттыгар уһун курбуу уҥуохтаах, синньигэс бииллээх, көбүс көнө быһыылаах Хаарчааната батыһа сылдьара. Хаарчаанабыт Яковлева Мария Харлампьевнатын, учууталбытын, тута биллибит. Онтон- мантан арыалдьыттара арааһынай кыыллар киһилии хааман киирэн харыйабыт тулатынааҕы кыччаабыт сири толорон кэбистилэр. Сотору оҕолорго биир- биир ыҥыран бадаарак туттартаатылар. Оҕонньору саҥатыттан сэрэйэн билбитим, иккис кылаас учуутала Андреев Николай Алексеевич эбит. Бырааһынньык салҕанан барбыта. Истиэнэ кыйа олорор дьоннорго соһуйан өмүрээччи да баара. Сөп буола буола ытыстарын таһыналлара. Маннык бырааһынньык күйгүөрэн баран истэҕинэ, аҕам миигин чугас олорор Байбаллаахха илдьибитэ. Халыҥ гына таҥыннарбыта. Эбиитин тулуупка суулаан көп гына от олбохтоох атын сыарҕатыгар кэлгийэн кэбиспитэ. Борук сорукка айаммыт саҕаламмыта. Дөрүн дөрүн атын соруйара. Оччоҕо атын сэлиитэ арыый түргэтиирэ. Онтон эмиэ ат сэлиитэ бытаарара, устунан хааман барара. Сотору атын эмиэ соруйара, кытаанах соҕустук саҥарара. Сыарҕа эндиргэ охсуллара элбиирэ, кыычыгырыыра хаачыгырыыра. Ат такымынан сороҕор сыарҕаны охсон ылара. Оччоҕо мин нуктуу иһэн уһукта охсорум. Биир кэм хаар, сыарҕа хаачыргыыр- кыычыргыыр тыаһа кулгаахпын толороро. Тугу эрэ көрө сатаан харахпын аспытым сулустар халлааҥҥа дьиримнииллэр. Кэлтэйэн эрэр ,оскуолаҕа буолбатах, ЫЙ дьиҥнээҕэ сулуһунан туолбут халлааҥҥа ыйаммытын көрбүтүм. Күөл ортотунан суол бүттэ быһыылаах, борук сорук бүрүүкээтэ.Тыа суолугар киирдэхпит. Уум быыһынан иһиттэххпинэ били биир кэм суугунас тыас- уус суох буолбут. Аҕам атын баайан ,сыарҕатыгар кэлэн миигин кэлгиэбиттэн босхолоото. Көһүйэн атахпар турбакка охтубуппар, аҕам күүстээх уҥа илиитинэн кыбынан кэбистэ. Биир илиитигэр кууллаах малын ылла. Ол оннук дьиэҕэ киирдибит. Ийэм утары кэлэн сыгынньахтаата.сирэйбин сылаас илиитинэн имэрийдэ, хаста да сыллаан ылла. Мин кини тобугар олорон, түөһүгэр сыстан балачча олордум. Ийэм тохтоло суох төбөбүн имэрийэр, эппин сииммин мускуйа тутар, имэрийэр, сыллыыр. Чүмэчини остуол ортотугар туруордулар. Аҕам өһүөҕэ ыйанан турар лаампаны ылан олоппоско уурда. Куһаҕан сыт дьиэни толордо. Хаһыат лоскуйун бүк тутан эрийэн бүө оҥорбуттарын аспыта кыраһыыннаах бытыылка эбит. Бытыылкаттан кыраһыыны лаампатын култаҕар иһигэр кутта. Маҥан битииллээх тимири эрийэн кыратык быктара таһаарда. Ол онтун уматта. Хаһыатынан ыраастаммыт төбөтүнэн кыра эмтэрийиилээх тааһын лаампатыгар төттөрү олорто. Лаампатын симиктик умайар битиилин эрийэн өссө быктарда. Дьиэбит иһэ лаппа сырдаата. Саҥа- иҥэ элбээн дуу эбэтэр борук сорук дьиэ эмискэ сырдаан дуу ,уһуктубут оҕо хаҥас диэки ытаата. Кини аттыгар утуйа сыппыт эдьиийэ уһугунна. Сырдыктан саатар хараҕын, сирэйин ньуххана олорон миигин көрөөт:,, Убаай'' -диэт түргэн үлүгэрдик оронуттан түстэ. Сүүрэн кэлээт миигин кууста. Ороҥҥо олорор кыра балтым, Ньоох, ытыыр да ытыыр. Мин сүүрэн тиийэн төбөтүттэн сыллыыбын, имэрийэбин, уоскута сатыыбын. Кыысчаан миигин, убайын, антах анньар, ытыыра төрүт тохтообот. Аҕам киллэрбит малын сороҕун ийэбит остуолга уурталаабыт. Ол быыһыгар миэхэ биэрбит бадаарактарыгар хараҕым хатанна. Мин ону арыйан биир кэмпиэти ыллым. Кэмпиэти ойуулаах суутуттан араараат балтым кып- кыра илиитигэр туттаран кэбистим. Балтым ытыыра тута тохтоото. ,, Онтон миэхэ- миэхэ биэриэҥ'',- диэн этээт балтым,Тыка, үчүгэй баҕайытык миигин тонолуппакка көрдө- көрөөт утары хааман кэллэ. Чачархай ыһыллаҕас баттахтаах төбөтүнэн кэҕис гынна. Сырдык ыраас сирэйигэр киэҥ арылхай хараҕа өссө кэҥээбит курдук. Киниэхэ бичиэнньэ туттардым. Ол бастакы, оскуолатааҕы бадаарагым наһаа да күндүтүн билбитим. Барыта аһары минньигэс этэ. Ол хаһан да умнуллубат. Ол кэмҥэ ас кэмчитэ. Булт- ас син баара. Ол саҕанааҕы кэмпиэти, сакылааты, бичиэнньэни, бирээнньиги билигин да саныыбын. Билигин ас дэлэй. Амтана суударай. Оччотооҕу ас амтаныгар букатын тиийбэт.
Дьэ, оннук этэ төрөөбүт Алааспыттан биир бастакы ыраах тэлэһийэн баран кылгас кэмҥэ, Саҥа Дьыллааҕы өрөбүлбэр төннүүм. Ахтыспыт ийэбинээн, балтыларбынаан көрсүһүүм. Бастакы кэһиим. Балтыларбын, төрөппүттэрбин үөрдүбүт түгэним.
Билигин балтыларым иккиэн элбэх оҕо ийэлэрэ. Баһаам сиэн эбээлэрэ. Улахан балтым аны аҕыйах хонугунан, Ороһооспо күн 65 сааһын туолар. Онтон кыра балтым ол кэмҥэ иккитин ааһан эрэрэ. Онтон бу түгэн оруобуна алта уон сыллааҕыта 1962 сыл үүнэр кэмигэр буолбута. Ийэлээх, аҕабыт бу орто дойдуга суохтар. Кинилэр олохторун сүнньүнэн ырайга олороллоро эрэбил. Кинилэри утумнуур ыччаттара сылын аайы элбии тураллар. Оннук да буола туруохтун.
Алаас уола. 22.12.2019
01.01.2022
Хаандыга б.
Comments