Оскуолам-мин дьолум. Степан Никифоров

Оскуолам - мин дьолум

И. Е. Левин аатын сүгэр

Танара орто оскуолатын

бүтэрбиппит 50 сыллаах

үбүлүөйүгэр ананар

Оскуола. Үөрэх кыһата. Киһиэхэ олох биирдэ бэриллэр. Онтон эн бу орто дойдуга хаһан кэлэриҥ ханна күн сирин көрөн бэбээрэ ытаан сирдээҕи олоҕу саҕалыырыҥ эйигиттэн туох да тутулуга суох. Сир үрдүгэр арааһынай таһымнаах сайдыылаах судаарыстыбалар элбэхтэр. Онтон ол сайдыыны биллэн турар олохтоох норуот бэйэтэ оҥорон эрдэҕэ. Мин 1954 сыллаах төрүөх киһибин. Улуу Сталин өлбүтэ балтараа сыл буолбут кэмэ. Ыарахан кэмнэр. Хаһан да ыарахан. Билигин да олох ыарахан. Онтон киһи үчүгэйгэ тардыһыахтаах. Биһиги көлүөнэ бу быстах ыарахан кэмнэри ааһан социализмы тутан коммунизмҥа тиийиэхтээхпит диэн сырдык ыралаах этибит. История учуутала, Иванов “утопия”, - диирэ ол күүрээннээх күннэргэ, судаарыстыба сайдыытын сорох кэрдиис кэмнэрин, биир формацияттан атын формацияҕа көһөөрү, киирээри. Ол онно баҕар кини да билбэтэ эбитэ буолуо, чуолкайын билбэппин, ол оннооҕу олохпут сыала эмиэ уочараттаах “утопия” буолуохтааҕын. Бу билигин, бу олорон өйдүүгүн. Олох оскуолата. Билигин, сааһыран олорон толкуйдаан көрдөхпүнэ биһиги судаарыстыбабыт ханнык санаанан, ханнык сыаллаах, ханнык үчүгэй түмүктээх олоҕу тутарбытыгар мин өйдөөбөт түгэним элбэх ...

Мин 1975 сыллаахха үөрэххэ туттарса сылдьан, аармыйаҕа бииргэ сулууспалаабыт уолбун көрүстүм. Кини этэр: ”Математикаҕа олох мөлтөхпүн-көмөлөс, онтон бэйэм туттардахпына син биир иккини ылан бу авиация үөрэҕэр киирэр баҕа санаам туолбата чуолкай”, - диэбитэ . Онон кини көрдөһүүтүн толорон эксээмэн туттара эдэр нуучча бэрэбэдэбээтэлин иннигэр, биэрбит сорудахтарын барытын суоттаан, толорон иннигэр кэлэн олорбутум. Ону кини барытын бэрэбиэркэлээн баран ыйыппыта: “Эн ханнык оскуолаҕа үөрэммиккиний?”. Мин: ”Тыа оскуолатыгар“, - диэн эппиэттээбитим. Саараҥнаан, саарбахтаан баран түөрт сыана туруорбута. Баҕар, эксээмэни туттарааччы докумуонун хаартыскатын көрөн саарбахтаабыта эбитэ дуу эбэтэр тыа оскуолатын бүтэрбитим диэбиппиттэн соһуйан дуу? ... Чэ ол хааллын. Кылаабынайа ол табаарыһым уол үчүгэйдик үөрэнэн, дьупулуом ылан олоххо кэккэ ситиһиилэрдээх, убаастанар киһи буолбутуттан мин үөрэбин. Ол оннук билиини миэхэ, миигин математика умсугутуулаах, чуолкай, туочунай билиитин биэрбит учууталларбар махтанабын. Ордук миигин тохсус, онус кылааска үөрэппит Иннокентий Степанович Спиридоновка. Хаста да, Сангаарга ыытыллар математическай олимпиадаҕа оскуолам чиэһин көмүскээбитим. Сангаарга Мукучуттан сөмүлүөтүнэн көтөрбүт. АН-2 үчүгэй күн хаста да кэлэн барар. Онтон сороҕор тымныы, туманнаах, күүстээх тыаллаах күн көппөккө хааттарыы бөҕө буолар. Кыһын быстах кэмҥэ сөмүлүөт Өлүөнэ өрүс ыраас мууһугар, бөһүөлэк анныгар түһэр, оччоҕо сатыы барарбыт ыарахан этэ. Ол сөмүлүөккэ анньыһан киирэн көтүү бастакы үөрүүтэ-сөҕүүтэ дьиктиргээһинэ, барыта сонун буоллаҕа-барыта баара. Көтөр аал биир тэҥник көтөн иһэн сороҕор хачайдаан, үөһэ-аллара түһүүтэ саҕаланнаҕына сүрэҕиҥ өлөхсүйэн, төбөҥ ыалдьан дэҥҥэ, сороҕор хотуолаан соччото суох туругунан солбуллара. Ол барыта умнуллара оҕо сааска.

Сангаар наһаа улахана. Барыта нууччалар. Элбэх да элбэх нуучча оҕолоро. Эдьиийим Христина Григорьевна уон, сүүрбэ биэс солкуобай харчы биэрээччи. Ол харчыбынан бастатан туран үөрэнэрбэр наадалааҕы атыылаһарым. Ол курдук уруучуканы, хас да тимир бөрүөнү, чэрэниилэни, тэтэрээттэри ол быыһыгар халыҥы түөрт уон аҕыс илиистээҕи (уопсай тэтэрээти), харандаастары. Сэттис кылааска дылы чэрэниилэҕэ уруучука тимир бөрүөтүн умньаан суруйарбыт. Кыһыл кырааскалаах мас уктаах уруучука бөрүөтэ уларытыллара. Наһаа кыһаллан суруйа олороҥҥун бөрүөҕэр элбэх чэрэниилэни ылбыккыттан дуу, эбэтэр аһара баттаан кэбистэххинэ хотуолатан кэбистэҕинэ үлэҥ буорту буолара. Үчүгэй чэрэниилэ көмүстүҥү өҥнөөх буолара. Ол барыта кэмчи этэ. Үчүгэй буочардаах көмүстүҥү чэрэниилэнэн суруллубут бастыҥ тэтэрээттэр көрдөрүүгэ ыйаналлара. Аһара убаабыт чэрэниилэнэн суруйдаххына туох суруллубута биллибэт да буолуон сөбө. Кэлин автоматическай уруучука дэлэйэн барбыта. Поршеныгар сэрэнэн чэрэниилэ оботторон сапараапкалаабытыҥ балачча уһуннук суруйара. Аны хатан хааллаҕына суруйбат буолара. Оччоҕо охсуолаатаххына суруйан барара. Аһара охсон хотуолатан кэбиһиэххэ сөбө. Уруучукабыт оҥоһуутун көрөөрү хаста эмэтэ ыһарбыт. Сороҕор ордук чаас көстөрө. Сороҕор муоста ачаҕыһыгар түһэн аны итээн да турара. Уопсай тэтэрэээт атыыга кэмчи буолара.

Улахан кылаас оҕолоро ырыанньык оҥостоллоро. Уларса сылдьан, тэтэрээт хаһаайыныгар анаан, ол онно сөбүлүүр ырыаларын суруйаллара. Онтулара сөптөөх уруһуйдаах буоллаҕына өссө ордуга, баҕа санааларын ыраас тэҥ буочарынан кыһанан-мүһэнэн суруйаллара. Ордук кыргыттар итинник дьарыктаахтара. Кимиэхэ эбит оннук тэтэрээттэр хаалбыттара буолуо. Көрүөҕү баҕарыллар ...

Бастакытын сонургуу көрөн, ийэбэр кэһии гынан, чараас сырдык тимирдээх, пласмаас уктаах быһаҕы маҕаһыынтан сөбүлээн атыыласпытым. Ол быһах сүүрбэччэ сыл дьоммор туһалаабыта. Кэлин элэйбитэ биллэн барбыта. Ийэм килиэби ол быһаҕынан быһа турдаҕына Сангаартан аҕалбыппын санаан ылааччыбын. Сангаар уулуссатын кытыыта наһаа күрдьүктээх буоллара. Остолобуойга аһыырбыт. Ордук үс кэппиэйкэ сыаналаах көппөҥнөс буулачканы өйдүүбүн. Остолобуой таһыгар биэрэги кытыылата кылгас суон турбатыттан хап-хара хойуу буруонан уһуура турар, хаһан да тохтуо суох, ньирилэстиҥи сыыгынас тыастаах хочуолунайы саныыбын. Биһиэхэ, Мукучуга холоотоххо манна хаара хап харата. Уулуссаларыгар массыына элбэҕэ. Били, бастаан үөрэнэрбэр элбэхтэ туппут Букубаар кинигэм илиистэригэр уруһуйдаммыкка майгынныыр массыыналары манна көрбүтүм. Чоху курдук аҕыйах массыына сүүрэрэ. Маҥнай көрөр автобустарбын көрөрүн ааһан, анньыһан киирэн хаста да айаннаабыппыт.

Ыраах Дьааҥы хайаларын ордук пуортан сонургуу көрөрбүт. Барыта сонуна, оҕо киһиэхэ. Регистрация кэмигэр учууталбыт барыбытын тутуспутунан сылдьарбытын ирдиирэ. Бөдөҥ нуучча дьахталлара эчи саҥалара улахана. Хамаанда бөҕө буолаллара. Эрдэттэн уочараттаатахха этэҥҥэ барыахпыт сөбүн тута өйдөөбүппүт. Киһи элбэҕэ, бары ханна эрэ барааччы буоллахтара. Ким эмэ барыахтаах киһи сүттэҕинэ били улахан саҥалаах диспетчербит хардьыгыныыр микрофонунан хаста эмэ хатылаан саҥарара, эбэтэр уочараттаах рейси, атын да биллэриилэри биллэрэрэ. Пуорд сабыылаах буоллаҕына өссө оччо чааска дылы диэн хомоторо. Автобус бөһүөлэктэн кэллэҕинэ кыараҕас вокзал дьонунан туола түһэрэ. Маллара элбэх, араас моһуоннаах чымадааннарын сосуһааччы да элбэҕэ. Сотору куоракка барар рейси биллэрэллэрэ. Били мааны дьоммут суххайдык уочараттаан, билеттэрин көрдөрө-көрдөрө көтөр балаһаҕа, сөмүлүөккэ, бараллара. Антуоннааҕар быдан улахан тыастаах маҥан бэйэтэ, ойоҕоһугар кыһыл сурааһыннаах сөмөлүөт ыадастан көтөн тахсан куорат туһаайыытын тутуһара. Эмиэ тугу эрэ хаһыытаатылар, учууталбыт ол онно эрэ кыһаммат. Сүүрбэччэ саха киһитэ айдаарса-айдаарса уочараттаатылар. «Кэбээйигэ көтөр буолла. Кэллэҕинэ Мукучуга көтүөҕэ», - диэбиттэригэр арбы-сарбы бэйэбит сэргэхсийэ түстүбүт. Сөмүөлүөт көттө. Биһиги арыый дьоно аччаан, олорор миэстэ тахсан олохпутун булунан олордохпутуна эмискэ: «Обьявляется регистрация в Макучи», - диэн саҥа оргуйа түстэ. Икки оҕобут туалекка барбыттара дуу, суохтар. Учууталбыт: «Биһиги уочараттыахпыт, онтон эн булаттаан аҕал»,- диэн биһигиттэн аҕа уолга сорудах биэрдэ. Кэтэспит омуммутугар бириэмэ түргэнник барар. Онтон өстүөкүлэ кэннигэр үрдүк олбоххо, ол онно нэһиилэ батан олорор чүөчэ кимниин эрэ кэпсэтэр, күлэн алларастыыр. Онтон ачыкытын аннынан сытыытык кэриччи көрөөт, дьэ, саҕалаата, регистрацияны. Малбыт биһиэнэ кэмчи. Үксүбүт кумааҕыга сууламмыт, сиэккэҕэ угуллубут малларбытын ыйааһыҥҥа уурталаатыбыт. Сотору биһигини көтөр сөмөлүөппүтүгэр олордуталаатылар. Сөмөлүөппүт саҥардыы собуоттаммыт быһыылаах киһи тыына бурҕаҥнас тымныы. Дойдубутугар сотору тиийиэхтээх дьон кытаанах кириэһилэҕэ хам тутуһан баран олоробут. Сөмөлүөт чочумча тохтуу түһээт эмискэ сүүрдэ. Сотору сиртэн арахсан Сангаары кырыыга хаалларан көттө, көттө арҕаа дойдубут диэки.

Иннокентий Степанович математика умсугутуулаах уруогун оҕоҕо дөбөҥнүк, судургутук, тиийимтиэ өйдүнүмтүө гына быһааран биэрэрэ. Мин сыһыаннаах буолан эбитэ дуу, дөбөҥнүк өйдүүрүм. Сороҕор учууталбыттан биир сыана ылан соһуйааччыбын. Ол садаачаны орто үөрэнээччи итинник толорбута буоллар кырата үс сыана ылыан сөбө. Онтон миэхэ биир сыана. Логическай толкуйдаах буолан, ити сыана сөбүн оҕо сылдьан өйдүүрбүн билигин да саныыбын. Кыра да сыыһа математика курдук туочунай бэрэдэмиэккэ бырастыы гыныллыа суохтаах. Ол саамай сөп. Онтон оннук түгэннэр олоххо бааллар. Сыыһа хаһан баҕарар баар. Ол ону оҥорбот инниттэн толкуйдаан, суоттаан дьаһаныы итинник алҕастар тахсыыларын аччатар. Итинник өйү-санааны иҥэрбит Иннокентий Степановичка махталым улахан. Иннокентий Степанович үөрэҕи бүтэрээт, кэргэнинээн, эмиэ математика учууталынаан кэлбиттэрэ. Орто уҥуохтаах, ыраас номоҕон дьүһүннээх, үксүгэр бытыктаах буолара. Үчүгэй астык бытык киниэхэ дөбөҥнүк үүнэрэ. Онтун арааһынайдаан хорунара. Хайдах эрэ Кавказ омуктарын дьонугар майгынныыра. Талаан элбэх этэ. Киинэнэн устуунан дьарыктаммыта. Урукку олохпут умнуллан эрэр түгэннэрэ кини архыыбыгар баар буолуон сөп. Гармошка курдук хомуллар кумааҕыга уруһуйдьут уолаттары кытыннаран мультик киинэ оҥорон көрбүттэрэ. Биирдэ күүстээх тыал көмөтүнэн көтөр аэроплан оҕолордуун оҥорбута. Итинник кыттыһан, учуутал оҕолордуун, оҥоруута түмүгэ ситиһиилээх. Кинилэр пуорд кытыытыгар илин олорбуттара. Дьиэтигэр сырытыннарара. Туох эрэ тахсыах, математикаҕа сыһыаннаах оҕолору эбии факультатив эйгэтинэн дьарыктыыра. Оҕолору сайыннара сатыыр үтүө санаалааҕа.

Мин химия уруогар үчүгэйдик үөрэммитим. Онон медучилищеҕа үөрэнэ киирэрбэр ыараханы көрсүбэтэҕим. Химияҕа түөрт сыананы ылбытым. Ону истэн-билэн Сунтаар сытыы уола икки күнү быһа көрдөһөн, тылыгар киллэрэн, кини оннугар туттарсан, соһуйуом иһин, биэс сыана ылан турардаахпын. Ити чиҥ билиини ыларбар Виктор Иванович Рожин оруола улахан. Хайдах эрэ кытаанах ирдэбиллээх учуутал этэ. Онон уруок чуумпутук барара. Биир тэҥ чуолкай куолаһынан быһаарара, дөбөҥнүк өйдөнөрө. Кини ыраас, бэйэтигэр сөрү-сөп таҥастаах буолара, аны спордунан дьарыктаммыт буолан быһыыта-таһаата ол онно барсара. Эксээмэҥҥэ үчүгэйдик бэлэмнэнэн биэс сыана ылан үөрбүтүм. Ол эксээмэн туттаран баран уолаттар сөтүөлүү барбыппыт. Унаардаах эбэ биир чугас атаҕар оҕо сөтүөлүүр бэртээхэй сирэ баара. Сөтүөлүү сылдьан ууга чачайан чуут тимирэ сыспыппын табаарыстарым таһааран тыын киллэрбиттэрэ. Ити куһаҕан түгэн этэҥҥэ табаарыстарым болҕомтолоох, бэйэ-бэйэҕэ көмөлөһүү кытаанахтык иҥмит буолан этэҥҥэ үчүгэйдик түмүктэммитэ. Виктор Иванович олоххо сыһыаны уруок кэмигэр быыс булан этэр дьоҕурдааҕа. Биирдэ бары чуумпуран олоробут. Кини этэр: «Мин билэбин, эһиги сороххут арыгы иһэргитин. Ол ону эһиги төрөппүттэргит биэрэллэр. Ол онтон аккаастаныҥ. Арыгы үчүгэйгэ тиэрпэт». Кырдьык, ол кэмҥэ биир үрүүмкэни аҕата уол оҕотугар кутара сүөргүлэммэт быһыылааҕа. Аны этэр: «Биһиэхэ битэмиин тиийбэт, онтон биһиги дойду ото-маһа ону биэриэн сөп». Мин кини эппитин кэнниттэн таба түбэстэхпинэ мутукча лабаатын ыстыыр буолбутум. Бу киһи тииһэ бөҕөргүүрүгэр, доруобуйата көнөрүгэр туһалаах эбит ... Аны этэр: «Наһаа аһара көрсүө буолуу, олоххо сорох кэмҥэ үчүгэйдик олорон истэххитинэ, ол оннук тэтиминэн бардаххытына туох да суолу-ииһи хаалларыаххыт суоҕа. Онон олоххо арааһынай буолар, сытыы киириилээх-тахсыылаах баҕар кыра түһүүлээх да буолуҥ, ол мөлтүүр да хайҕанар кэмнэргитигэр төһүү тирэх буолуоҕа. Ити оҕо (бэрээдэгинэн куруук мөҕүллэр оҕону ааттыыр), кэлин улааттаҕына киһи киэнэ бастыҥа буолуоҕа». Ол оҕо кэлин иһиттэххэ билигин элбэх оҕолоох, сиэннэрдээх дьоллоох дьиэ кэргэн аҕа баһылыга. Онтон аһара көнө, сымнаҕас оҕо ол оннук майгытынан бу хаҕыс олоххо тугу да боччумнааҕы ситиспэккэ, ыал буолбакка биирдэ бэриллэр күндү олоҕу толорутук олорботоҕо баар суол. Ол оннуктар аһара аҕыйах буолбатахтара хомолтолоох.

Виктор Иванович тиэннискэ үчүгэйдик оонньуура. Оҕолору анаан теннискэ дьарыктыыра. Кэлин миниистир буолбут Яковлев Прокопий Николаевичтыын оонньуулларын көрбүтүм. Мастаах уола Данилов Иван теннискэ үчүгэйдик оонньуура. Быһарыгар өрө ыстанан баран салгыҥҥа хааман иһэн тиэннис мээчигин охсоро сонун этэ. Кэлин ол оннук дьиктитик тиэннистиир киһини көрө иликпин. Виктор Иванович элбэхтэ ыытыллар спортивнай күрэхтэһиилэр солбуллубат тэрийээччилэриттэн биирдэстэринэн уонна судьуйа-комментаатарынан этэ. Үгүс тэрээһин, ол быыһыгар спортивнай күрэхтэһиилэр оскуолабыт көрүдүөрүгэр буолаллара. Атын киэҥ саала оччолорго суоҕа. Хата, көрүдүөрбүт балачча кэҥэһэ. Бириэмэтинэн үгүс оҕоҕо күүтүүлээх алтан чуораан тыаһыыра. Бэрэмиэнэҕэ көрүдүөр оҕолорунан туола түһэрэ. Улахан оҕолор көҕүлээн шахта, миэстэ былдьаһыыта, биһилэх кистээһинэ, хоровод, паровоз уонна да атын оонньуулар буолаллара. Кылаастарга остуолга хабылык, хаамыска оонньуурбут. Элбэх оҕоҕо бэйэтэ оҥостубут хаамыскалаах, хабылыктаах буолара. Үчүгэйдик оонньуур оҕолор элбэх этилэр. Кэдэччи тарбахтаах кыргыттар олох сыыспакка уһуннук оонньуохтарын сөбө. Бөрүөҕэ куорсун курдук кумааҕы кыбытан сыал быраҕа оонньууллара. Суон сабы икки илии тарбахтарыгар кэтэрдэн баран араастаан хамсатан хас да хараҕы оҥорор оҕолор бааллара. Уопсайынан оонньуу арааһа элбэх этэ. Оонньуу өрөгөйдөөн эрдэҕинэ алтан чуорааммыт билии ыларга угуйар кэрэ лыҥкынас тыаһынан оҕолору паартаҕа ыҥырара. Иккилии оҕо олорор паарталарыгар олорон үөрэнэрбит. Паарта оҕо уҥуоҕунан көрөн араастаах буолара. Ол да буоллар сорох улахан оҕолор, учуутал ыйытыытыгар эппиэттии тураары кыбылла-кыбылла тураллара. Ортотугар хайаҕаска чэрэниилэ иһитэ ууруллара. Онтон ахсыс кылаастан аны паарталары суох гыммыттара. Аны иккилии буолан остуолга олорон үөрэнэр буолбуппут. Уруок кэмигэр көрүдүөрбүт чуумпурара. Арай биир эмэ хойутаабыт оҕо тоҥсуйан киирэрэ. Сороҕор кылаастан үүрүллүбүт оҕо чуҥкуйан аан быыһынан кылааһын иһин көрө турдаҕына кэннигэр кытаанах саҥа иһиллэрэ. Дириэктэр, эбэтэр Саабыс ааһан иһэн түбэһэ көрөн сөптөөхтүк мөхтөҕүнэ, аны оҕо инникитин итинник толоос быһыыны оҥороро тохтуура.

Бибилитиэкэттэн чугас ааркалыы быһыылаах хапытаалынай истиэнэни туттарыы баара. Ол быыһынан сабыллара. Биллэн турар ол туох эмит кэнсиэр дуу араас тэрээһин буоллаҕына. Онтон көннөрү күҥҥэ куруук аһаҕас турара. Биирдэ саас суруйааччы Болот Боотур кэлэн көрсүһүү буолбута. Кини ол кэмҥэ суруйбут “Сааскы дьыбардар” арамаана Хотугу Сулуска тахсара. Сурунаал кэлиитин куруук кэтэһэрбит, арамаан салгыытын ааҕаары. Ол оннук кэрэхсэнэр арамааны суруйбут суруйааччы бэйэтинэн кэлиитэ улахан сонун этэ. Көрүдүөрбүтүгэр көрсүһүү тэриллибитэ. Кэҥэс көрүдүөрбүт оҕонон, учууталларынан ыга симиллибитэ. Маҥан баттахтаах Болот Боотур элбэҕи кэпсээбитэ. Ол кэпсээниттэн биири, Ильмень күөлгэ буолбут сэриини кэпсээбитин өйдүүбүн. Оччолорго кэпсэммэт түгэни кини аһаҕастык кэпсээбитэ өйбөр хатанан хаалбыт. Ол курдук «Мууһунан бүрүллэн турар күөлгэ таҥнарыы буолан соруйан барыта хас эмэ сүүһүнэн саханы киллэрэн өлөттөрбүттэрэ», - диэбитэ миэхэ умнуллубаттык иҥэн хаалбыта. «Күөл мууһугар киирэн туораан истэхтэринэ эмискэ ол ону кэтэһэн турбуттуу ниэмэс сөмөлүөттэрэ үлтү буомбалаан барбыттар. Хаарыан саха эдэркээн уолаттара ол онно тыыннара быстыбыта, олохтон букатыннаахтык барбыттара», - диэн хараастан кэпсээбитэ умнуллубат.

Аарка үөһэ өттүгэр “Жить, работать и учиться по-ленински!”- диэн суруктааҕа. Аарка хаҥас өттүгэр Карл Маркс, онтон уҥа өттүгэр Ленин мэтириэттэрэ ыйанан тураллара. Былакаакка суруллубутунуу учууталларбыт барахсаттар биһигини үчүгэйгэ, кэрэҕэ үөрэтэллэрэ. Иһирдьэ истиэнэҕэ оскуола оҕолоро спортка ситиспит вымпеллара, кубоктара көрдөрүүгэ ыйанан тураллара. Илин өттүнэн таһырдьа тахсар киэҥ ааннааҕа. Ол үксүгэр сабыылаах этэ. Ол аанынан киириигэ уҥа өттүгэр турник баара. Кыанар оҕолор «солнце» курдук уустук, атын да хамсаныыны оҥороллоро. Оннуктар бааллара. Мин өйдүүрбүнэн Гаврильев Гоша чэпчэкитик оҥороро. Уһуннук дьарыктанан Сеня Ксенофонтов оҥорор буолбута. Наһаа дьаныһан дьарыктанара спорт араас көрүҥүнэн. Көрүдүөргэ тэлгэнэр мааттарбыт бу манна муннукка кыстанан сыталлара. Биир ордук спордунан дьарыктанар уолунан Евсеев Харлаампый этэ. Кини биһигиттэн үрдүкү кылааска үөрэнэрэ. Атаҕар үчүгэй буолан ордук ыстаныылаах спорт көрүҥнэригэр үчүгэйэ. Тиритэ-хорута наар дьарыктана сылдьар буолара. Кини ийэтэ оскуолаҕа үлэлиирэ. Онон кинилэр манна олороллоро. Ийэлэрэ муоста сууйара, оһохтору отторо. Уолаттар ийэлэригэр көмөлөһөллөрө. Элбэх оһох буолан үлэ элбэҕэ.

Үөрэнэ олордохпутуна уоппут баран хаалар түгэннээҕэ. Ыстаансыйабыт алдьаннаҕына уот бөһүөлэккэ барытыгар барара. Үксүгэр дьээбэ оҕолор соруйан замыкание оҥороннор предохранитель быһа барара. Дьэ, оччоҕо Евсеев Хаампый ол ону оҥорооччунан буолара. Кинилэр убайдара Семен убайбын кытта үөрэнэн биир бастакынан бу оскуола саҥа онус кылааһын бүтэрбитэ. Эмиэ спорду сөбүлээн, ордук сүүрүүнэн күүстээхтик дьарыктанара. Уһун тымныы кыһын ыйдара бүтэннэр дьыл сааскы өттүгэр барара. Оччоҕо оскуолабыт сылыйара, сырдыыра. Муҥур күөлүгэр хайыһар тыраассата оҥороллоро. Хаатыҥканан кэтэр хайыһары барыбытыгар биэрэллэрэ. Билиҥҥи оскуола оннугар спортивнай былаһаакка баара. Арааһынай зачеттары туттарарбыт ирдэнэрэ. Онтон сөмөлүөт түһэр пуордугар уһун кросс сүүрүүлэрэ буолаллара. Пуорка эргийэ тэпсиллибит кытаанах чиҥ суолга оҕолор бэлэсипиэттииллэрэ. Сылын аайы бэлэсипиэт элбээн барбыта. Саҥардыы элбээн эрэр матасыыкылынан ким төһө түргэнник эргийэригэр күрэхтэһэллэрэ. Мин өйдүүрбүнэн Семенов Андрей диэн салгын сиэн аһара хараарбыт сирэйдээх, Мастаах уола олус түргэнник көтүтэрэ. Эргииргэ матасыыкылын атаҕын уурар туора тимирэ сири хоруйан бардаҕына хап хара быыллыҥы буор, туман буолан көтөрө. Ол оннук матасыыкылын эргииргэ иҥнэтэн харса суох көтүтэрэ.

Оскуолабытыгар үксүн хоту кырыы аанынан киирэрбит. Киирэ түһээт аастаххына, хаҥас өттүгэр кэннигэр учительскай хос хаалара. Онтон таһырдьа тэлгэһэҕэ утары үөһэ кырыыһаҕа тахсар мас кирилиэс оскуолабыт истиэнэтигэр өйөнөн турбута. Кирилиэс үктэл мастара суон төгүрүк тоһоҕо мастарын курдуга. Уолаттар ол мастарга тутуһан илиилэринэн хатаастан тахсаллара үөһэ. Ким төһө үөһэ тахсарыгар күрэхтэһэллэрэ. Уопсайынан оҕолор сылаас кэмҥэ бэрэмиэнэҕэ наар таһырдьа оонньууллара. Оскуолабыт иннигэр кыра тыа баара. Тииттэрэ бөдөҥ буолаллара. Биирдэ, мин интэринээккэ олорор кэммэр, ол тыабыт биир тиитигэр нэтээги кэлбитин, уолаттар бултаһа, сатаан биир киэһэни быһа ол-бу маһынан сэриилээн атаарбыппыт. Нэтээгэбит олох таптарбата. Бука дьарыллан тохтоотохпут буолуо.

Туалет таһырдьа онон, онно сүүрэрбит. Үксүгэр соно суох сүүрэн кулгаахпыт элбэхтэ “тыс-тыс” гына тоҥоро. Ыксаан сүүрүүнэн сылдьарбыт. Таҥас да мөлтөҕө. Үксүбүт тэлэгэриэйкэнэн сылдьарбыт. Дьоммут саҥа тэлэгэриэйкэ ыллахтарына улахан үөрүү буолара. Улаханнык маанымсыйбыт курдук сананарбыт. Аны бары хаатыҥканан сылдьарбыт. Биэсэлкэ киирэ түһүүгэ баара. Элбэх ыйанан турар соннортон бэйэҥ киэнин булуута уустуктардаах буолан судургутук барар буоллахпыт. Оскуолаҕа үс сүүстэн тахса оҕо, икки сменанан үөрэнэрэ. Билиҥҥинэн орто бөһүөлэк дьонун ахсаана. Дьоммут барахсаттар элбэхтии оҕолоохторо. Интэринээт уонна оскуола икки ардыгар эргэ уһун субурҕа тутуу дьиэ баара. Арҕаа өттүгэр мастерской этэ. Манна үлэ уруога буолара. Үлэ уруогун Никифоров Иван Прокопьевич (Мастаах) ыытара. Кини ол кэмҥэ аармыйаттан саҥардыы сулууспалаан кэлбит буолан таҥаһын сорҕото армейскай буолара. Ордук чараас курдук бэргэһэлээҕэ ахсынньы тымныытыгар соччо барсыбат курдуга. Аармыйаттан кэлбит, саҥардыы үлэлээн эрэр киһи хамнаһа да кырата, маҕаһыыҥҥа да суоҕунан буолуо сөптөөх таҥас кэмчитэ этэ. Сымнаҕас учуутал. Мастерскуойбут сөрүүн, тымныы да буолара. Күүстээх тымныыга уруок буолбата. Араас үнүстүрүмүөн арааһа баара. Уолаттар уһана үөрэнэрбит. Сорох уолаттар маһынан кыһан үчүгэй араас оҥоһуктары оҥороллоро. Үксэ араас кыыллар буолаллара. Итинник ону-маны оҥоруу ордук туох эрэ быыстапка буолар буоллаҕына өссө ордук элбээн кэлэрэ. Үчүгэй оҥоһуктар оскуола чиэһин көмүскүү оройуон киинигэр, онтон салгыы да бараллара.

Иккис аармыйаттан кэлэн оскуолаҕа үлэлээбит эдэр киһинэн тастыҥ убайым Степанов Федор Дорофеевич буолар. Мин кинини кыра оҕо сылдьан соччо өйдөөбөт этим. Кини миигиттэн лаппа аҕа буолан Өкүчү, онтон Кэбээйи оскуолатыгар, салгыы аны аармыйаҕа сулууспалаан сүтэ сылдьан баран кэлбитэ. Өктөөп өрөбүлүгэр дьиэбитигэр барарбытыгар кини куусапка баара. Эдэр эрчимнээх киһи биһигини дэлби дьээбэлээн айаммыт сорох өттө биллибэккэ ааспыта. Хатыҥыр, үрдүк көнө уҥуохтааҕа, өрөкүйэ сылдьар көп хара баттахтааҕа. Оскуолабытыгар Валентина Терешкова аатынан пионерскай дружина старшай пионер баһаатайынан ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Олоххо көхтөөх сыһыаннаах буолан бөһүөлэккэ комсомольскай тэрилтэ сэкэрэтээринэн эбии үлэлээбитэ. Пионер хаалтыһын бааныы улахан чиэс буолара. Бу иннинэ октябренок сулуһа мэтээли түөспүтүгэр иилинэн сылдьарбыт. Аны, онтубут кыһыл хаалтыһынан солбуллубута. Бастаан боростуой кыһыл таҥас хаалтыс баара. Онтон аны солко хаалтыс кэлбитэ. Бастаан утаа ол оннук хаалтыһы бастыҥ үөрэнээччилэр бааналлара. Кэлин дэлэйэн барбыта. Солко хаалтыс кырааската чаҕылхайа, аны сатаан өтүүктүөххүн наада этэ. Федор Дорофеевич икки сыл курдук үлэлээн баран үрдүк үөрэххэ туттарса ыраата барбыта.

Кини оннугар пионер баһаатайынан Мальцева Галина Васильевна ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Эдэркээн кыраһыабай дьахтар олох сааһырыар дылы оскуолаҕа, бөһүөлэк тэрилтэлэригэр уһуннук олоҕун барытын анаан туран үлэлээтэ. Тохсус кылаас кэнниттэн кини салалтатынан Муҥур Күөл сыбарыттан синньигэс титириктэри бысталаан аҕалбыппыт. Ол титириктэринэн оскуолабыт үөс өттүгэр пришкольнай учаастагын күрүөтүн оҥорбуппут. Баҕаналарын үөһэ өттүгэр бэйэбит ааппыт инициалларын тоһоҕону батары саайан токурутан суруйталаабыппыт. Аҕыйах ордубут баҕанаҕа ол суруйууларбыт баалларын кэлин балачча буолан баран көрөн турардаахпын. Билигин ол баҕаналар бука суох буоллахтара. Арай, биир эмэ кэм кэрдии эриирин-мускуурун тулуйан ордон турарын көрөрүм буоллар урукку кэмнэри санаан ылыам этэ дуу?.

Ол үлэнэн быраактыкабытыгар балачча элбэҕи үлэлээбиппит. Доҕотторум бары үлэһит уолаттар этэ. Салайааччыбыт Левчиков Николай Егорович биһигини сирбэтэҕэ. Көтөх Бэрэҕэ сайылык титиигин сарайын өрөмүөннээбиппит. Сөптөөх сиэрдийэни икки өттүн суорарбыт ону үөһэ таһааран тэлгиирбит. Ол ыпсарыытын Николай Егорович үксүн бэйэтэ оҥороро. Сытыы сүгэнэн биирдэ иккитэ охсон түргэнник, төрүкү да манна сытыахтааҕын курдук оҥорон ыпсаран иһэрэ. Барахсан үлэһит киһи бастыҥа этэ. Үлэбитин бүтэрэн аны атын сайылыкка көспүппүт. Эмиэ өрөмүөн үлэтин оҥорбуппут. Күнүс Кычкина Степанида үүт аһы астыыр дьиэтигэр аһаабыппыт. Ыалдьытымсах хаһаайка сибиэһэй сүөгэйинэн хадаҕалаабыта. Кыыһа Тоня хантан эрэ кэлбит быһыылааҕа, похуот ороҥҥо сынньанан утуйа сытара. Ыстапаанньа кыһын баанньыкка үлэлиирэ. Баанньыктана тиийдэхпитинэ ийэлии үөрэ-көтө көрсөрө.

Биирдэ киэһэ быраактыкабыт кэмигэр барыбын мустулар. Бакыр диэки баһаар буолбут. Ол онно барар буоллубут. Икки Беларусь тыраахтар тэлиэгэлэригэр тиэллэн балачча дьон баһаары умуора барбыппыт. Айаммыт ыарахан этэ. Ол онно кыһаммакка араас дьээбэлэһии элбэх этэ. Кычкин Афанасий Афанасьевич - Бадаайкын сытан эрэн, дьээбэлэнэн, үс сото бөппүрүөскэни бииргэ тардан дьону сөхтөрбүтэ. Барахсан, бөҕө доруобуйалаах киһи эбит этэ. Суол бадарааныгар тыраахтарбыт хаста да түспүтэ. Хата икки буолан бэйэ бэйэлэрин торуоһунан сосуһаллара. Тырахтарыыс уолаттар ол оннук айаҥҥа үөрүйэхтэрин хайҕыы сөҕө санаабытым. Хайдахтаах да дьүөдьэ кинилэргэ мэһэй буолбат этэ. Икки чаас курдук сахсыллан айаннаан истэхпитинэ утары аттаах дьон кэлбиттэрэ. Биир ат үрдүгэр Архип Афанасьевич аҕата олороро. Афанасий Никифорович сахаҕа улахан көстүүлээх, тойоннуу көрүҥнээх кырдьа баран эрэр киһи этэ. Кини баһаар намыраабытын, умуллубутун эппитэ. Онон ситэ тиийбэккэ төннүбүппүт. Дьиэбитигэр сарсыарданан төннөн кэлбиппит.

Бэһис кылааска салайааччынан Гоголев Юрий Петрович үлэлээбитэ. Кини үрдүк, көнө уҥуохтаах, чэпчэкитик сэгэлдьийэн хаамара. Сырдык сэбэрэтин көпсөркөй, хара, сымнаҕас баттаҕа тупсарара. Биһиэхэ ырыа уонна уруһуй уруогун биэрэрэ. Бэйэтэ байааҥҥа үчүгэйдик оонньуур, аны дэгиттэр уруһуйдьут. Кэлин иһиттэхпинэ химия уруогун учууталынан республикаҕа биллэр ситиһиилэрдээх үлэлээбит. Оччолорго учууталлар үгүстэрэ уопсай дьиэҕэ олороллоро. Юрий Петрович кэлин, үчүгэй көстүүлээх дьиэ туттубута, онон дэгиттэр талааннаах киһи буолара өссө төгүл биллибитэ. Кылааһын наһаа кыһаллан салайара. Оскуолаҕа кылаастарынан ыытыллар күрэхтэһиилэргэ бэйэбит бөлөхпүтүгэр куруук бастыыр этибит. Ол курдук, бэһис кылааска үөрэнэ сырыттахпына уус-уран самодеятельноска кылаастарынан сааһыары фестиваль ыытыллыбыта. Арааһа космонавтика биэс сыллаах үбүлүөйүнэн сибээстээн буолуо. Юрий Петрович эдэр үҥкүүһүт Елена Алексеевна Васильевнаны көмөлөһүннэрэн биһиги уонча уолу космонавт таҥаһа кэтэрдэн үҥкүүлэппиттэрин өйдүүбүн. Таҥаспыт оччоҕо дэлэй кыһыл өҥнөөх сиитэс, көхсүбүтүгэр СССР диэн суруктаахпыт. Төбөбүтүгэр скафандр оҥостон кэппиппит. Бу номер дьүүллүүр сүбэ үчүгэй сыанатын ылан түмүк гала концертка кыттыбыппыт. Киэһэ убайым Абрамов Иван Маркович хара “ковровец” мотоциклынан Баҕадьаҕа, дьоммор илдьэн биэрбитэ. Онтон Елена Алексеевна кэлин Баҕадьа олохтооҕо Михайлов Петр Дмитриевичка кэргэн тахсыбыта. Уһуннук Баҕадьаҕа олорбута.

Физкультура уруога көрөдүөргэ буолара. Кэлин саҥа тутуллубут спорт саалга көспүтэ. Алын кылаастарга Егоров Семен (Мастаах) үөрэппитэ. Кини орто уҥуохтаах, сирэйин сэҥийэтигэр мэҥнээх этэ. Ордук уратытык, сахалыы таттаран “Один, два, три, четыре” - диэн хамаандалыыр тылларын хайдах эрэ уратытык этэрэ өйдөнөн хаалбыт. Ким Иннокентьевич, Серафим Иванович уруогу ыыталлара. Кэлин Иван Петрович Яковлев үөрэҕин бүтэрэн, үлэлии кэлбитэ. Кини Мукучу олохтоох киһитинэн буолар.

Серафим Иванов үчүгэйдик тустара. Биир бастакынан спорт маастарыгар чугас кирбиини ылбыта. Кулуупка улахан тустууну тэрийэллэрэ. Сыанаҕа маат тэлгииллэрэ. Онно тустуу буолара. Серафимы таһынан аармыйаттан саҥардыы кэлбит Осипов Иван, быстах үөс сиртэн кэлэ сылдьар, Борисов Иван Иванович тустуу араас приемнарын көрдөрөллөрө. Мастаах уола Васильев Володя “Күүстээх Болуодьа” хара күүһүнэн тустара. Осипов Иван хатыҥыр курдуга да сыгынньахтаннаҕына иҥиир ситии этигэр сыбана сылдьар кыраһыабай былчыҥнардаах этэ. Кини начаалынай кылаас учуутала, куукула курдук көрүҥнээх, Токарева Розалия Ивановналыын олохторун холбообуттара. Баҕадьаҕа хас да сыл олорбуттара. Иван аны норуот бэртээхэй артыыһа буолбута.

Борисов Иван бэйэтин аһары кыанар этэ. Кини кэлбитэ тута ханна барытыгар биллэрэ. Ол оннук биллимтиэ киһи этэ. Аны бэртээхэй ырыаһыт, астык араатар. Куруук чөм курдук ыраастык, маанытык таҥнара. Бэйэтин да көрүҥэ ол онно сөп түбэһэрэ. Кэбээйитин ырыатынан өрөспүүбүлэкэҕэ биллэр. Кэлин саха сирин тарбахха баттанар Дархан Оһуохай этээччитинэн буолар. Кини туһунан элбэҕи суруйуохха сөп.

Аҕа саастаах тустууктары утумнаан саҥа эдэр тустууктар элбэх үүнэн тахсыбыттара. Олор истэригэр бааллара Григорьев Петр, Кычкин Николай, Иванов Кирилл, Иванов Петя, Никифоров Петя, Гаврильев Гоша, Гоголев Никифор, Никифоров Сергей, Ксенофонтов Сеня, Кычкин Кирилл, Павлов Валера уонна да атыттар. Манна даҕатан сахалыы атах оонньууларын кэпсээтэххэ, ордук Григорьевы саныыбын. Ыһыах кэмигэр кини Григорьев Марк Петрович, кэлиитэ улахан сонун буолара. Кир-хах сыстыа суох сырдык сэбэрэтигэр дьүөрэлии сиртэн-буортан чэпчэкитик, лыахтыы көтөн ыстанара көрөргө астыга. Кэллэ да бириистээх миэстэлэргэ тиксэрэ. Дойдутун мүһэтин элбэҕи ылбыт буолуохтаах. Кини олоҕун барытын СГУ-ну кытта ситимнээтэ. Манна үөрэммитэ, үлэлээбитэ. Билим хандьыдаата, доцент. Убайбын, Алешалыын, бииргэ үөрэммит Каратаев Степан олох үчүгэйдик ыстанара. Дьон барыта, оҕолор астына көрөрбүт.

Ким Иннокентьевич Ильинов орто уҥуохтаах бэйэтигэр сөп толору эттээх-сииннээх учууталбыт. Сүрүн үлэтэ география уруогун таһынан физкультура уруогун ыытара. Кини эппитин толотторон тэйэр принципиальнай учуутал. Киэһэ оскуолаҕа ким баҕалааҕы саахымакка дьарыктыыра.

Тохсус, онус кылаастарга салайааччынан Каратаев Семен Сергеевич үлэлээбитэ. География уруогун биэрэрэ. Кини ортону үрдүнэн уҥуохтаах бэйэтигэр сөп эттээх-сииннээх бэйэтин кыанар киһи. Волейболга үчүгэйдик оонньуура. Кылааспыт оҕолорун үчүгэйдик түмэрэ. Ыытыллар тэрээһиннэргэ куруук көхтөөхтүк кыттарбыт. Кэлин да кылааһын оҕолорун дьылҕатынан интэриэһиргиирэ. Куруук сибээстэһэ сатыыра. Биһиги куруук үчүгэйдик саныыр учууталбытынан буолар. Сымнаҕас майгылаах, ол гынан баран наада буоллаҕына элбэҕи үөрэтэ-такайа саҥарар сүбэлиир, кыһаллар-мүһэллэр үтүө санаалаах учуутал.

Данилов Антон Николаевич ыраас мааны таҥастаах, үрдүк көнө уҥуохтаах, толуу көрүҥнээх ыраас сэбэрэлээх дуоспуруннаах учуутал. Олус чуолкай иһиллимтиэ саҥалаах учуутал, нуучча тылын уруогун үөрэппитэ. Кини мин олорор ыалбыттан чугас, кэккэлэһэ дьиэлээх. Киэһэ биирдэ эмэ саахымат кыбыныылаах киирэн кэллэҕинэ, дьэ, оонньуурбут. Наһаа дөбөҥнүк бэйэ-бэйэбитин хотуспат буолан оонньуубут интэриэһинэй, киирсиилээх буолара. Биир саас улахан саҥа тыы оҥотторон, ол онтун дьүөкэттээн, кырааскалаан бэлэмнээбитэ. Балачча тэйиччи Унаардаах күөлгэ ол тыыны элбэх буолан сүгэн киллэрбиппитин өйдүүбүн. Сааскы куһу элбэҕи өлөрөн эдьиийбэр Аанаҕа уонча куһу биэрэн үөрдүбүтэ.

Учууталларбыт, эр дьон, саас кус кэлиитэ түбүгүрэ түһэллэрэ. Биирдэ “Саабыс” Егор Иванович Дьяконов миигин, бэһис кылаас оҕотун, интернэттэн ылан дьиэтигэр илдьэн саа ботуруонун ииттэригэр көмөлүһүннэрбитэ. Оскуолаҕа Егор Иванович саха тылын, онтон кэргэнэ Ирина Павловна нуучча тылын үөрэппиттэрэ. Иккиэн бэйэлэрин идэлэрин толору баһылаабыт учууталлар. Наһаа ыраастык чуолкайдык саҥараллара, ордук Ирина Павловна дикторскай кыраһыабай куолаһа сөхтөрөрө. Оскуолаҕа көрөр кытаанах учууталларым дьиэлэригэр наһаа сымнаҕас эбиттэр. Түмүгэр, Ирина Павловна астаабыт минньигэс алаадьытын аһаан, чэй иһэн баран интернэккэ атаарыллан турабын. Егор Иванович да, Ирина Павловна биһигини биирдии-иккилии сыл үөрэппиттэрэ. Егор Иванович уруога чуумпутук ааһара. Кытаанах буолан бары да толлор этибит. Кэргэнинээн олус маанытык таҥналлара. Ирина Павловна киһи истэ олоруон курдук кэпсиир буолан олус умсугутуулаах уруога бүппүтэ эрэ баар буолара.

Саха литературатын кылгас кэмҥэ Розалия Николаевна Павлова үөрэппитэ. Кини сахалыы ыраастык, чуолкайдык саҥарара, кэпсиирэ оҕону бэйэтигэр чугаһатар ураты күүстээҕэ. Төһө да атаҕынан ыарытыйан мөлтөхтүк хаамтар, бултуурун, балыктыырын сөбүлүүр быһыылааҕа. Ол ону бииргэ үөрэнэр уолбут, Саша Рехлясов кинилэргэ олорон үөрэммитинэн билэбин. Саша, Алеша Саввинов, Алеша Левин аны санаатахха отой чугас-чугас олорбуттар эбит. Кэлин кини Баҕадьаҕа сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн таһаарыылаахтык, уһуннук үлэлээбитэ.

Иванов Иван Иванович. Биһигини бэһис кылааска үөрэппитэ. Хайдах эрэ биир тэҥник ыган, сыыгынаан саҥарар этэ. Сырдык, ыраас, сууйуллубут көстүүмнээҕэ. Кини история уруогун үөрэппитэ. Кэргэнэ оскуолаҕа бибилитиэкэҕэ үлэлээбитэ. Бибилитиэкэҕэ куруук сылдьарым. Кыра хос баара. Ол хос көрүдүөр утарыта этэ. Күрэхтэһии буоллаҕына ол хос тэлэччи аһыллара. Оччоҕо көрүдүөр арыый аҕыйах миэтэрэ уһаан сүүрэн кэлэн ыстаналларыгар арыый ордук табыгастаах буолара. Кэлин ол хос биһиги аҕыйах оҕо үөрэнэр кылааспытынан буолбута. Онон тохсус, онус кылаастары ити хоско олохсуйан, үөрэнэн оскуолабытын бүтэрбиппит. Бөһүөлэк бибилитиэкэтигэр куруук сылдьарым. Николай Егорович Яковлев диэн улахан уҥуохтаах, томороон көрүҥнээх оҕонньор үлэлиирэ. Сөрүүн дьиэҕэ халыҥ таҥастаах үлэлии олорорун өйдөөн хаалбыппын. Бытаан баҕайытык чэрэниилэлээх уруучуканан ааҕааччы карточкатын кыһанан суруйара. «Кинигэтэ ааҕыҥ», - диэн алҕыыра.

Физика уруога сэттис кылаастан баара да, учуутал суох буолан биир сыл ситэтэ суох үөрэммиппит. Онтон ахсыс кылааска саҥа учуутал кэлбитэ. Бу эдэр нуучча киһитэ, Вуколов Виктор Анатольевич этэ. Ыытар бэрэдэмиэтин эҥкилэ суох билэр буолан уруоктарын интэриэһинэйдик ыыта сатыыра. Вуколов наһаа үлүһүйэн миэл буолбут илиитинэн көстүүмүн киртитэриттэн кыбыстыбата. Онтун өйдөөн көрүммэт да быһыылааҕа. Хатыҥыр, орто уҥуохтаах, намчы көрүҥнээх буолан эбитэ дуу, сымнаҕас майгылааҕа. Хас да оҕо кинини кытта чугасыһан ордук күүскэ дьарыктаналлара. Дьарыгын киэһэтин олорор уопсай дьиэтин хоһугар салгыы ыытара. Кини саҥардыы тутуллубут үөскэ турар түөрт кыбартыыралаах мас дьиэҕэ олороро. Биирдэ сылдьыбыппар ол кыбартыыра биир хоһугар кини, бииригэр Рожин В. И. олороллор этэ. Виктор Анатольевич үөрэтэр бирэдимиэтигэр куруһуок ыытара. Сотору үлүһүйэн күүскэ дьарыктанар оҕолор баар буолбуттара. Олор истэригэр Алеша Левин баара. Кини чугас олороро. Онон киниэхэ күн аайы да кэлиэн сөбө. Алеша билэ-көрө сатыыра күн-түүн сайдан испитэ. Учууталыгар биир бастыҥ үөрэнээччинэн буолбута. Кинигэҕэ, учебникка ааҕар деталларын эт илиитинэн тутар буолбута. Балары сөптөөхтүк холбуурга элбэх алҕастары оҥорон, хайдах сөптөөх буоларыгар түргэнник үөрэнэн барбыта. Деталлары бэйэ бэйэлэрин холбуурга паяльнигынан туттарга үөрэммитэ. Сотору ол оннук холбооһун кэмигэр наадалаах тэриллэрэ хайдах буолуохтааҕыныы үлэлээн-хамсаан барыыта бастакы үөрүүнү-көтүүнү, ситиһииттэн астыныыны аҕалбыта. Алеша бу эйгэҕэ олохтоохтук киирбитэ. Оҥорбут оҥоһуктарынан оройуоҥҥа, өрөспүүбүлүкэҕэ ситиһиилээхтик кыттыбыттара. Алеша оҕолор өрөспүүбүлүкэҕэ техническай быыстапкаларыгар алта үлэнэн кыттыбыта. Онтон иккитэ дипломунан бэлиэтэммитэ. 1970 сыл кини оҥорбут, хомуйбут электроннай сигнализатора оҕолор Бүтүн Россиятааҕы быыстапкаларыгар ситиһиилээхтик кыттыбыта. Оҕолору өссө үчүгэйдик дьарыктыах киһини биһиги онуска үөрэнэ сырыттахпытына сэбиэскэй аармыйаҕа сулууспалата ылан барбыттара. Алешабыт ити дьарыга үтүө түмүктээх буолбута. Кини физмакка үөрэнэ киирбитэ. Онтон сыралаһан дьарыктанарын сөбүлүүр буолан научнай үлэнэн олохтоохтук ылсыбыта. Түмүгэр техническэй наука доктора буолбута. Алешабыт учууталыгар олус махтанар этэ. Ити туһунан элбэҕи этиэҕин кини билигин биһиги ортобутугар суох.

Онон Арассыыйа киин сирин олохтооҕо Вуколов учуутал кылгас кэмҥэ үлэлээн оҕолорго үтүө өйдөбүлү хаалларбыта. Степанов Алеша, киниэхэ дьарыктанан чаҕылхайдык тахсыбыта. Тобуллаҕас өйдөөх, ону-маны оҥоро сылдьар талаана сайдан барбыта. Кэлин бэйэтэ оҕолору ити эйгэҕэ уһуйааччынан ситиһиилээхтик үлэлии сылдьан оһолго түбэһэн олохтон эрдэ туораабыта. Вуколов туһунан аймаҕым Мэҥэ-Алдаҥҥа олохсуйбут Никифоров Серафим Николаевич кэпсииринэн кини саахымакка үчүгэйдик оонньуур эбит. «Серафим чугас олорор буолан киэһэ аайы киирэн оонньуурум. Кини оҕолоругар быһааран биэрэ-биэрэ кэллэҕинэ оонньуубут салҕанан барара», - диир. Серафим Томпо оройуонун Мэҥэ-Алданыгар, кэргэнин дойдутугар олохсуйбута. Элбэх оҕолоох, сиэннэрдээх дьоһун-мааны ыал аҕа баһылыга. Нэһилиэгэр, оройуоҥҥа биир биллэр дуобатчыт, саахымаччыт, бэтэрээн волейболист. Бэртээхэй мас, тимир ууһа.

Нуучча тылыгар элбэх учуутал үөрэппитэ. Бастаан Ирина Павловна, Лидия Яковлевна Горшкова, Галина Александровна Вишневская, кэлин Антон Николаевич Данилов үөрэппиттэрэ. Бары кыһаллан үөрэтэллэрэ. Мин сэттискэ кыраммаатыкаҕа иккини ылан чэппиэрбин бырабааллаары гыммыппын бииргэ үөрэнэр оҕолорум бырачыастаан Лидия Яковлевнаҕа үһү туруортарбыттара. Кинилэр, бииргэ үөрэнэр оҕолорум, миигин атын бэрэдэмиэттэригэр үчүгэй, онтон ахсаан уруоктарыгар олох үчүгэй диэн кинини тылларыгар киллэрэн орто сыананы туруортарбыттара. Ол бииргэ үөрэммит оҕолорум бэйэлэрэ ол оннук толлубакка туруорсубуттарын умнубаппын. Сааһыран олорон санаатахпына ол онно иккини ылан санаам түһэн кылааспар хаалыахпын да сөбө. Оччоҕо дьылҕам атыннык да эргийиэн сөбө. Ол кэмнэргэ оҕо кылааска хаалара улахан сонун буолбата, киһи дьиктиргээбэт көстүүтүнэн этэ. Сөпкө суруйууга кыра кылаастартан ыарырҕатарым. Хата, сотору ол эбэһээтилинэй сыана туруруллубат буолан миэхэ үөрэнэрбэр үчүгэй буолбута. Кинигэни сөбүлээн ааҕарым. Ол туһалаабыта буолуо, кэлин үөрэххэ туттарсарбар нуучча тылыгар өйтөн суруйууга түөрдү ылан бастакы соһуйуу буолбута. Билигин «Нууччалыы куһаҕана суох суруйаҕын», - диэн бэлиэтииллэрэ олохтооҕун билэбин. Ити киһи олоҕор биир сүрүн билиини ылбыппар нуучча тылын бэрэдимиэтин учууталларыгар махталым улахан. Манна кыбытан суруйар буоллахха киин сиртэн хас да нуучча кыргыттара үлэлээн ааспыттар эбит. Онон кинилэр ааттарын ахтыыбар киллэрэбин. Сорохторун билбэт да буолларбын ону наадалааҕынан ааҕабын. Ол курдук Быстрова Лидия Дмитриевна, Геймур Софья Александровна, Шулепова Валентина Анатольевна, Фадеева Зинаида Александровна, Горшкова Лидия Александровна, Вишневская Галина Александровна, Тишковец Тамара Федоровна, Ермилина Т. Д., Куличкина Валентина Владимировна. Математик - Медведева Клавдия Васильевна уо. д.а. Аны санаатахха ол кэмҥэ олох ыарахана. Суол суох, сөмөлүөт эрэ көтөр. Бары дьон олорор, тэрилтэ дьиэлэрэ барыта маһынан оттуллар кирпииччэ оһохтоох этилэр. Ас-үөл, таҥас-сап кэмчи буолан киин сиртэн кэлбит омук дьоно, учууталлара кэккэ ыарахаттары күннэтэ көрсөллөрө сэрэйиллэр эрэ. Ол да буоллар үлэлэрин эрдээхтик толорон барбыттарыгар махталбыт улахан.

Егоров Архип Николаевич. Бу үрдүк уҥуохтаах, сырдык ыраас хааннаах, арылхай харахтаах, төгүрүктүҥү сирэйигэр ачыкылаах, төрөлө суох сылбырҕа уһун киһи этэ. Кини көнөтүк туттан хааман иһэрэ ыраахтан көстөрө. Куруук маанытык, кир-хах сыстыбатыныы таҥнара. Кини обществознаниены үөрэппитэ. Билиитэ-көрүүтэ элбэх этэ, онон ханнык баҕарар бирэдэмиэти биэриэн сөп курдуга. Лоп-бааччы саҥарара, чэпчэкитик куолаһын уларытыан да сөбө. Кэпсии олорон ыгыллан күлүөн да сөбө, оччоҕо ыарыах түгэн тута чэпчии түһэрэ. Барыта киниэнэ ол онто кэпсиир кэмигэр сөп түбэһэн орун оннугар буолан иһэрэ. Салайар дьоҕурдаах киһи үөрэммит оскуолатыгар директорынан үлэлээбитэ. Онтон кэлин совхозка салайар үлэҕэ көһөрбүттэрэ.

Үөрэхпит кыһатыгар кырдьаҕас учууталлар бааллара. Олортон биирдэстэрэ Новиков Василий Гермогенович. Кини кыра кылаас оҕолорун үөрэтэрэ. Онон киниэхэ үөрэммэтэҕим. Мукучулар, үөрэппит оҕолоро кинини убаастыы көрөллөрө. Үрдүк соҕус уҥуохтаах, кылгас маҥан баттахтаах, улахан төбөлөөх сааһырбыт киһи ыраахтан иһэрэ тута биллэрэ. Кыра кылаас оҕолорун уһуннук олоҕун устата бэриниилээхтик Юрий Петрович кэргэнэ Мария Тимофеевна үөрэппитэ. Эдэр учуутал Токарева Р. И. эмиэ үлэлээбитэ.

Дьиҥинэн Баҕадьа бөһүөлэгэ Мукучуттан ырааҕа суох этэ. Оччолорго үчүгэй суол суох, техника аҕыйах кэмигэр биһиэхэ оҕолорго тэйиччи курдук сир этэ. Каникул саҕаланнаҕына кыра ГАЗ массыына дьоҕус мас куусабыгар элбэх буолан симиллэн айаннааччыбыт. Суол эндирэ, дьаамата-аппата элбэх буолан куусаб иһигэр тиэрэ-таары сахсыллыы бөҕө буоларбыт. Аны сорох оҕо бу сахсыллыыны тулуйбакка, массыына таһаарар сытын сөбуллээбэккэ сотору-сотору хотуолуур. Ол да буоллар дьиэбитигэр айаннаан иһэр оҕо-дьон саҥата суох холкутук тулуйабыт. Кэлин саҥа кэлбит Беларусь трактор тэлиэгэтигэр син холкутук, наҕыллык айанныыр буолбуппут. Өрөбүл күн көҥүллэтэн сатыы да барар түгэн баар этэ. Биэс, түөрт, үс чаас хааман дэлби эстэн, сэниэ бүтэн дьиэбитигэр кэлээт, үөрэ-көтө чэйдээт, ол сылайбыппыт суох буолбутун билбэккэ хаалар этибит. Саас типтэҕинэ улахан күөллэри ортотунан быһалыы барар суолбут омооно көстөр-көстүбэт гына, хаар куйаар курдук буолааччы. Оччоҕо хаамарга дөбөҥнүк сылайаҕын, эстэҕин. Сороҕор фанера лоскуйун хаатыҥка түгэҕэр баайан, хааман боруобалаан көрөрбүт. Ол иһин оҕону дьиэтигэр ыытары көҥүллээбэт этилэр. Онтон биһиги оҕолортон сорохторо кистээн биирдэ эмэтэ барарбыт.

Мукучу бөһүөлэгин олорор дьонун дьиэтэ, тэрилтэлэрэ сүүс бырыһыан кирпииччэ оһоҕу маһынан оттунан, сылыттан олорбуттара. Хара тыа элбэх маанылаах маһа оһоххо оттуллан сылааһын биэрдэҕэ. Саас оскуола оҕолоро кыстыыр мас бэлэмнии суббуотунньукка кылааһынан тахсар этибит. Кыра хамнас-харчы аахсан үөрэрбит. Саас, халлаан сылыйан ыраас чаҕылхай күннэр, маҥан хаар, ойуур иһэ оҕо саҥатынан туолуута, икки киһи тардар тимир эрбиитин, ханна эрэ мас хайытыллар тыастара, сорохтор саһааннара номнуо турбут көстүүтэ. Буруо сыта биллэр, ити аата күнүскү эбиэт бэлэм буолан эрдэҕэ. Аны бу үлэбит күрэхтэһиилээх, онон эмиэ көхтөөх. Онтон ыраах, саҥа үөдүйэн эрэр “Дружба” эрбии тыаһа иһиллэр. Бу үлэни сатыыр эр дьон, мас охтороллор. Биһиэхэ оҕолорго үлэ бэлэмнииллэр. Субуотунньуктан ким да аккаастаммат. Ама, бу үчүгэйдик тэриллибит үлэ бырааһынньыгыттан ким матыа буоллаҕай?... Саас оскуолабыт улахан түннүгүнэн соҕуруулуу арҕаа көрдөххө Унаардаах эбэ киэҥ сыһыы буолан көстөр. Ол харааран көстөр тыаҕа биһиги оскуолабытыгар, элбэх оһохторугар оттуллар мас бэлэмниирбит. Онтон күөл кытыытынан ааһар айан суолун устатын тухары элбэх да элбэх араас таһаҕас тиэйэр массыыналар төттөрү-таары айанныыллара көстөрө. Ити Мастаахха Кыһыл Сыыртан айанныыр экспедиция массыыналара. Экспедиция сир баайын, “күөх төлөнү-гааһы” көрдүүр үлэтин саамай өрөгөйдөөн турар кэмнэрэ этэ. Онтон ол хараарар тыа үрдүнэн көрдөххө вертолеттар төттөрү-таары көтөллөрө көстөр. Ордук модун кыахтаах МИ-10 вертолет көтөрө сөхтөрөр. Хотой туппут кыылын-көтөрүн модун тыҥырахтарынан кытаахтаан көтөн иһэринии, вертолет суон торуоһунан арааһынай тимири, техника араас көрүҥүн модун күөнүн анныгар илдьэ иһэрин биһиги салла-сөҕө көрөр этибит. Мастаахтан гаас барар турбата Дьокуускайга тардыллыбыта. Хойутаан диэххэ сөп, олохтоох бөһүөлэктэр гаас ситимигэр холбоммуттара. Киһи хомойоро диэн ол кэмҥэ олорбут, ыарахан үлэҕэ олохторун анаабыт, үчүгэйгэ, кэрэҕэ сымнаҕас сылаас олоххо тардыспыт үлэһит бастыҥнара гааһынан оттуллар сылаас дьиэ итии салгынын билбэккэ “ол дойдуга” бардахтара ...

... Үйэ аҥарын анараа өттүгэр үөрэммит оскуолабытын Өкүчүттэн көһөрөн аҕалбыттара. Хараарбыт истиэнэтэ бөдөҥ, толуу, чиргэл тиит мастарынан сааһыламмыт буолан олох соторутааҥҥа дылы этэҥҥэ турбута. Оскуола хоту кырыыта киэҥ, уһун көрөдүөрдээх. Манна элбэх тэрээһин быыстала суох ыытыллар. Сороҕор “тревога” курдук устуруойдааһын буолар. Манна бары билэрбитигэр, ыксал бирикээс ааҕыллар эбэтэр ЧП буолбута биллэр, буруйдаах мөҕүллэр, дьарыллар. Директор Левин Иван Егорович чуумпуран, кыччаан кэлэр, сороҕор тоҕута барар кытаанах саҥата сыыйа улаатар. Чуолкай куолаһынан мөҕөрө, үөрэтэрэ аны итинник быһыы тахсыбатын курдук өйдөтөрдүү этиитэ хас биирдиибитигэр чиҥник тиийэрэ. Ол туоһута улахан куһаҕан түбэлтэ тахсыбакка, элбэх оҕо учууталларбыт барахсаттар кыһамньыларынан чиҥ билиини ылан, кынат үүннэрэн олох киэҥ аартыгар эрэллээхтик тахсыбыттара буолар. Оскуола киэн тутта ааттыыр ыччата элбэх. Онно мин үөрэнэр кэммэр оскуола саҥардыы көһөн кэлэн оннун булан эрэр этэ, эдэр таланнаах учуутал бөҕө кэлэн, кыра ситэтэ суох оскуола, орто оскуола буолуутугар директор Левин И. Е. оруола улахана биллэр суол. Кини үрдүкү былааска туруорсан, олохтоох нэһилиэнньэни өйдөтөн, мунньах бөҕөнү ыытыһан, итинник санааны ылынан быһаарыы ылыннахтара.

Кылгас кэмҥэ эдэр учууталлар оскуолаҕа сыһыары спортзал тутан үлэҕэ киллэрбиттэрэ. Онон көрөдүөрбүтүгэр ыытыллар физкультура уруога онно көспүтэ. Оскуолабыт соҕуруу өттө оҕо үөрэнэр кылаастара кэккэлээн тураллара.

Мин бэһис кылааска интэринээккэ олорон үөрэммитим. Интэринээт дьиэтэ кыра, эргэ туту да буоллар элбэх оҕону дьиэлээн, бэйэтин аналын чиэстээхтик толорбута. Биир хоско элбэх оҕо олохсуйбута. Мин олорор хоспор бааллара: Семенов Данил, Алексеев Костя, Никифоров Антон Григорьев Володя уо.д.а. Көрөдүөргэ оонньуубут, бириэмэнэн аһыыбыт. Асчыттарынан Саввинова Мария, Самсонова Матрена үлэлээбиттэрэ. Алтыс, сэттис, ахсыс, тохсус кылаастарга ыалга олорон үөрэммитим. Эдьиийим Абрамова Анна Ивановна сүрдээх элбэх көрүдьүөс кэпсээннээх, оонньуулаах киһи. Күннээҕи элбэх үлэтин чэпчэтэн, аралдьыйан, күлэ-үөрэ сылдьарын ордороро. Онно сөптөөх көрдөөх түгэн, сытыы тыл киниэхэ дөбөҥнүк көстөрө. Оҕонньоро, кэлии киһи Намтан төрүттээх, Васильев Сүөдэр диэн сахаҕа үрдүк уҥуохтаах, ыраас хааннаах, толуу көрүҥнээх оҕонньор. Оҕонньор мындыр өйдөөх буолан киниэхэ ханнык да үлэ дөбөҥнүк кыайтарар. Наада буоллаҕына оһох оҥоруо, онтон ыһан тупсаран оҥороро киниэхэ улахан үлэ буолбатах. Онтон дьиҥнээх дьарыга оччотооҕу кэмҥэ кэмчи буолан, дьиэ миэбэлин оҥоруу. Кыараҕас олорор дьиэбитигэр, онно уһанар. Ол да буоллар, мас көөбүлэ ыһыллан-тоҕуллан турбутун өйдөөбөппүн. Кини наһаа ыраас, чэнчис, чөкөтүк туттары кытаанахтык тутуһара. Эдьиийим Аана уһун кэм балыыһаҕа асчытынан үлэлээбитэ. Өрөбүл күн кирпииччэ оһоххо буулачыка оҥорооччу. Буулачыката үллэн, күрүҥ өҥнөөх гына буһан тахсара. Бэйэтэ туспа амтаннаах, минньигэс, тотоойу буолара. Ол амтана мин этим-сииним биир муннугар хаһан да сүппэттии иҥэн сылдьар. Аана саҥа тарҕаммыт “тыһыынча” хаарты оонньуутун наһаа сөбүлүүрэ. Киэһэ мустан элбэхтэтик оонньуур этибит. Ити оонньуу ааҕар-суоттуур дьоҕуру сайыннарар буолан туһалаах да курдуга. Быыс булан кинилэргэ “Хотугу сулуска” тахсар кэпсээннэри, арамааннары аахтаран истэллэрин сөбүлүүллэрэ. Онно саха литературатын суруйааччыларын бөдөҥ үлэлэрин барытын аахпытым. “Хотугу сулуска” тахсыбыт арамаан салгыы тахсыыта кэтэһиилээх буолара. Эдьиийим сатаан аахпат да буоллар ити сурунаалга сурутара. Сөмөлүөт кэлиитэ, буостаны аҕалыыта ол онно били арамааммыт салгыыта бэчээттэнэн кэлиитэ улахан сонун буолара. Ыал үксэ элбэх хаһыат, сурунаал суруттарара. Онон кыра эрдэхпиттэн хаһыат, сурунаал, кинигэ ааҕан кинилэр алыптаах эйгэлэригэр киирэрбэр тулалыыр дьонум: ийэм, аҕам, эдьиийим Ааналаах биллибэтинэн сыһыарбыт үтүө ыарыылара билигин да оһо илик.

Онус кылааска саҥа интэринээккэ олорон орто оскуоланы бүтэрбитим. Саҥа интэринээт тутуута мин сэттис-ахсыс кылааска үөрэнэр кэммэр саҕаламмыта. Сыбаайатын оҕолор күһүн кумах буолан дөбөҥнүк хаспыппыт. Мас саһаанныырдааҕар, быдан элбэх хамнас аахсыбыппыт. Интэринээти тутуу кыһын да тохтооботоҕо. Тымныы өрөгөйдөөн турдаҕына туман быыһыгар дьоннор барыгылдьыһан үлэлии сылдьалларын көрөн салларым. Убайым, эдэркээн Проня Слепцов, ити тутууга болуотунньуктаабыта. Күһүөрү тутуу үлэҕэ киирбитэ. Саҥа интэринээт үчүгэй тутуу, оскуолаттан чугас, хосторо элбэҕэ. Оҕо аһыыр, кинигэ ааҕар, утуйар туспа хостордооҕо. Сэбиэдиссэйинэн Павлова Едокия Степановна үлэлээбитэ. Кини миэхэ хостор нүөмэрдэрин, ааттарын өстүөкүлэҕэ суруттарар сорудаҕы биэрбитин, бэрт уһуннук түбүгүрэн бүтэрбитим. Интэринээккэ боксерскай перчакка, баян, теннис остуола, саахымат, дуобат баар этилэр. Онон ким баҕалаах талбытынан дьарыктанара. Ол оҕолортон өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр мелодистар, ырыаһыттар үүнэн тахсыбыттара. Мин интэринээккэ олорон саахымакка оонньуурга үөрэммитим, оскуолам чиэһин син хас да күрэхтэһиигэ көмүскээбитим. Оскуолаҕа Ким Иннокентьевич ыытар куруһуогар сылдьыбытым. Оҕолор киэһэтин биир оонньуур сүрүн дьарыкпыт этэ. Күн бүгүн бу оонньуу олоҕум биир үчүгэй дьарыга буолара саарбаҕа суох.

Ахсыс кылааска дылы икки кылааһынан үөрэммиппит. Оҕо элбэх этэ. Үгүс оҕолор саастарынан аҕа этилэр. Ол оҕолор үксүлэрэ ахсыс кылааһы бүтэрээт, оскуолаттан баран, олох киэҥ аартыгар үктэммиттэрэ. Элбэх талааннаах оҕолор бааллара. Ол иһигэр Данилов Гоша бары өттүнэн талааннаах, үчүгэй ырыаһыт, техникаҕа сыстаҕас. Кини олоххо бэйэтин миэстэтин булан, Бүлүү оройуонун суолу тутар тэрилтэтигэр биир биллэр сүрүн үлэһит.

Гаврильев Гоша. Дэгиттэр спортсмен бэйэтин лаппа кыанар уол этэ. Кини гимнастикаҕа, атах оонньуутугар, тустууга умсугуйан туран дьарыктанара. Кыра эрдэҕиттэн спортивнай оскуолаҕа үөрэммитэ буоллар, спорт биир эмэ көрүҥэр үчүгэй ситиһиилэрдэниэҕэ хааллаҕа. Советскай аармыйаҕа сулууспалыы сылдьан, үстэ уоппускаҕа кэлэн барбыта. Кини мин оскуоланы бүтэрээри, интэринээккэ олорор кэммэр, баттаҕын кырыттаран барбыта. Байыаннай уокурук чемпиона буолан, элбэхтэ уоппуска биэрдэхтэрэ. Оскуоланы бүтэрэн Арыылаахха пиэрмэҕэ үлэлии сырыттахпына, аармыйаҕа сылдьан өлбүт диэн хомолтолоох сураҕы истибитим.

Герасимов Ваня наһаа үчүгэйдик уруһуйдуур уол этэ. Салгыы сайыннаран үөрэммитэ буоллар, биллэр талааннаах худуоһунньук буолуон сөп этэ.

Данилов Петя. Бэйэтэ олоххо туспа сыһыаннаах, толкуйдаах оҕо этэ. Кыра эрдэҕиттэн этин-сиинин сайыннарар эрчиллиилэри оҥороро ол түмүгэ быччыҥа эбиллэрэ харахха быраҕыллара. Этин-сиинин итиини-тымныыны тулуйарга үөрэтэрэ ол инниттэн тымныы уунан, хаарынан суунара. Миигин ити дьарыкка кытыннара сатыыр этэ да оҕо эрдэхпиттэн мөлтөҕүм, ыарыһаҕым сайдыыбын бытаардара. Кини холобура, үөрэтиитэ таах хаалбатаҕа кэлин син бэйэбин кыанар киһи буолбутум, эппин-сииммин бөҕөргөппүтүм. Петя аармыйаҕа сулууспалыы сылдьан ыарахан орудияны иитэргэ байыаннай уокурукка бастыҥ, ол аата кыра бириэмэҕэ иитэ охсорунан сөхтөрөн, уокуруктааҕы байыаннай хаһыакка хаартыскаҕа түһэриллэн тахсыбыт этэ.

Биһиги 12 буолан, тохсус кылааска үөрэнэ киирбиппит. Ксенофонтов Сеня, Ксенофонтов Сеня, Каратаева Маша, Кычкин Кирилл, Кычкин Костя, Левин Алеша, Николаева Маша, Никифоров Степа, Петрова Галя, Рехлясов Саша, Саввинов Алеша, Самсонов Кеша. Күһүн Намтан Винокуров Ганя үөрэнэ кэлэн, кылааспытыгар 13 буолан үөрэммиппит.

Винокуров Гаврил Васильевич. Ганяны “үөс сир оҕото”, - диир этибит. Сытыы, элбэҕи билэр уол ортотук үөрэммитэ. Мин кинилиин Абрамова Ааналаахха тохсус кылааска үөрэнэр дьылбар бииргэ олорон үөрэммиппит. Оскуола кэнниттэн БАМ-ҥа үлэлии барбыта. Онон БАМ тимир ыллыктарын түһэриигэ Ганя кылаата баар. БАМ бочуоттаах тутааччыта, бастакы Бамовец. Кэлин Намҥа дойдутугар олохсуйда. Олоххо көхтөөх позицията миигин сөхтөрөр. Үчүгэйдик хартыыскаҕа түһэрэр. Аны Намҥа көнөпүлэ үүнэр буолан, ол ону аччатар эбэтэр суох гынар туһугар бэйэтэ туспа санаалардаах. Ол санаатын олоххо киллэрэр туһуттан элбэхтик туруулаһан туран үлэлиир.

Кылааспытыгар үс кыыс: Петрова Галя, Николаева Маша, Каратева Маша үөрэммиттэрэ. Үһүөн бэрээдэктээх, үөрэхтэригэр кыһаллан үөрэнэллэрэ. Петрова-Алексеева Галина. Галя эргиэн эйгэтигэр үлэлээбитэ. РФ, СӨ потребкооперациятын туйгуна. РФ үлэҕэ бэтэрээнэ. Олохсуйбут Хампатын бөһүөлэгин сайдыытыгар кылаатын иһин мэтээллээх. Кэлин аһыллан, суруйуунан дьарыктанар. Дойдутун туһунан суруйбут хоһоонноро ис хоһоонунан, тылын наардааһынынан, дириҥ иэйиилээҕинэн уратылаахтар. Сорох хоһоонноро ырыа буолан киэҥ эйгэҕэ биллэллэр. Билигин пенсияҕа олорор, элбэх сиэн эбэтэ. Дьэ, суруйуо буоллаҕа диэн эрэнэбин.

Николаева Мария Михайловна. Маша Кыһыл Сыырга олохсуйбута. Кэргэн тахсан Власова буолбута. Кини уһуннук “газпромҥа” үлэлээбитэ. Бэйэтигэр сөп уурбут-туппут курдук быһыылаах чочуонай кыыс этэ. Ыраастык чэбэрдик таҥнара. Ыраас чөллөркөй куоластааҕа. Убайын Никифор курдук ыллыан да сөбө. Никифор наһаа үчүгэйдик ыллыыра. Оскуолаҕа буолар кэнсиэрдэр кини кыттыыта суох буолбаттарын курдук өйдүүр эбиппин. Ол курдук ураты кылыһахтаах куоластааҕа. Мин өйдүүрбүнэн кини ордук “Хайыһар” диэн ырыаны сөбүлээн ыллыыра. Оскуолабыт биир бастыҥ ырыаһыта этэ.

Манна даҕатан эттэххэ, оскуолабытыгар ыытыллар тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кыттар оҕолор элбэх этилэр. Олортон биир чаҕылхайдарынан Сметанина Тоня этэ. Тонялаах ийэлэрин дьиэтэ балыыһа таһыгар кыра дьиэҕэ олорбуттара. Ийэтэ балыыһаҕа сиэстэрэнэн үлэлээбитэ. Эдьиийим Аана повардыыра, онон чугастыы олорор буоланнар Ырыа Маайа, Тоня ийэтэ, эдьиийбэр сотору-сотору кыра наадаҕа ону-маны кэпсэтэ киирэрэ. Тоня бастыҥ пионербыт. Пионерскай тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кыттара, салайан да ыытара. Оскуола биир бастыҥ баһаатайа, пионерскай дружина салайааччыта этэ. Эдьиийим Николаева Зина наһаа үчүгэйдик ыллыыра. Куугунуу олорбут саала кини ыллаатаҕына чуумпуран ылара, дьикти ураты куолас үчүгэйдик доллоһута дьиэрэйэрэ. Баҕадьа убайым, Степанов Алеша, дакылаат оҥороро. Бука кэлин улахан үлэһит буолуоҕун биттэннэҕэ. Оонньуу-күлүү дакылаатын истээччигэ тиийимтиэ гына араастаан артыыстаан ааҕара умсугутуулааҕа. Таайым уола, Николаев Толя, саҥа дьылга биир солбуллубат клоунунан буолара. Клоун дьээбэтин барытын толороро. Кини кэлин Саха театрын биир саамай уһуннук үлэлээбит директорынан буолар.

Каратаева Мария Даниловна. Маша талбыт идэтинэн үөрэнэн, ыал буолан, Чагдаҕа олохсуйан үлэлээбитэ. Кэккэ ситиһиилэрдээх, билигин пенсияҕа олорор. Оҕото, ыччата элбэх.

Кычкин Костантин Иннокентьевич. Куоста орто уҥуохтаах, сырдык, ыраас хааннаах уол ортотук үөрэммитэ. Спордунан дьарыктамматаҕа гынан баран күүстээх, иҥиир-ситии уол этэ. Бэйэтин лаппа кыанара. Свердловскай куоракка үөрэнэ, үлэлии олохсуйбута. Үөрэҕин бүтэрэн үлэлии сылдьан тутууга көһөн үлэлээбит диэн кэпсээн баара. Мин кинини оскуоланы бүтэрдэхпит утаа көрсөр этибит, онтон сибээспит быстыбыта. Устунан кини туһунан туох да иһиллибэт буолбута. Ити курдук биир доҕорбут дьиктитик сүтэн хаалбыта. Олоххо араас түбэлтэ буолар. Баҕар туох эмэ үтүө сонун эмискэ, киниттэн биллиэ диэн эрэнэ кэтэһэбит.

Кычкин Кирилл Петрович ортотук үөрэммитэ. Үчүгэйдик тустара, элбэх саҥалаах-иҥэлээх, кэпсээннээх этэ. Куруук ол оннук аһаҕас майгылааҕа. Бөһүөлэк ортотугар эргэ дьиэҕэ олороллоро. Мин суолум кинилэр аттыларынан буолан сотору-сотору сылдьарым. Хаартыскаҕа түһэриинэн дьарыктаммыта. Ыал буолан, элбэх оҕолордоох сиэннэрдээх этэ. «Олох ыараата, онон куоракка оҕолорбун үөрэттэрэ көһөр буоллум», - диэн санааргыыр этэ. Онтон сотору куоракка көспүттэрин истибитим. Куоракка оннун булан оҕолорун үөрэттэрэн барбыта. Уоппускаҕа дойдутугар баран иһэн суорума суолламмыта. Хаарыан уолбут итинник хомолтолоохтук олоҕо быстыбыта.

Рехлясов Саша. Орто уҥуохтаах, толору эттээх-сииннээх, сырдык сэбэрэлээх уол этэ. Ортотук үөрэммитэ. Сымнаҕас майгылааҕа, ол онон туһанан киэптиир уолаттары оннуларын буллартыыра. Намҥа үөрэнэ сылдьан боксанан дьарыктана сылдьыбыт курдук өйдүүбүн. Ыал буолбута. Суоппарынан үлэлээбитэ. Кэлин куорат аттыгар олохсуйан үчүгэйдик үлэлии сылдьарын истэрим. Үлэлии сылдьан оһолго түбэһэн хомолтолоохтук бу дойдуттан күрэммитэ. Куоракка олорор Левин Алеша кинини тиһэх суолугар атаарсыбытын кэлин кэпсээбитэ.

Ксенофонтов Семен Семенович уҥуоҕунан наһаа улахана суох, ортону аннынан, бэйэтин кыанар, сэмэй, көрсүө уол этэ. Үөрэҕэр орто, боксанан дьарыктанар этэ. Сельхозтехникумҥа үөрэнэн ветеринар идэтин баһылаабыта. Дойдутуттан тэйбэтэҕэ. Мастаахха олохсуйан үлэлиирин истэрбит. Биирдэ эмискэ, отой ыраатта, өлбүт диэн ыар сураҕы истибитим. Онон Сеня эдэр сааһыгар бу олохтон соһуччу барбыта. Хаарыан, үчүгэй киһи тахсар киһитэ этэ.

Ксенофонтов Семен Григорьевич. Миигиттэн биир-икки сыл аҕата. Кини Мастаахтан кэлэн үөрэммитэ. Паартаҕа кэккэлэһэ олорор этибит. Ортотук ортону үрдүнэн үөрэммитэ. Куруук учуутал ыйыттаҕына кини эппиэтэ бэлэм буолара. Ыксаатаҕына кыратык кэлэҕэйдээн ылара. Уҥуоҕунан улахан оҕолорго киирсэрэ. Кэтит сарыннаах, синньигэс бииллээх, атаҕа илиитэ толору былчыҥнаах буола улаатан барбыта. Чэпчикитик, түргэнник, көтөн иһэрдии хаамара. Сылайар диэни билбэтэ. Көлөһүнүн соттоот, саҥа кыайыыларга харса суох киирсибитинэн барара. Баттаҕар маҥан сүүмэхтэр бааллара. Кылааспыт бастыҥ спортсмена, оскуола чиэһин элбэх күрэхтэһиилэргэ эрэллээхтик көмүскээбитэ. Ордук тустуунан умсугуйан дьарыктаммыта. Волейболга улахан дьон хамаандатыгар ыҥырыынан ылыллан, элбэхтик оонньообута. Атаҕар да лаппа кыанар этэ. Спортивнай быһыы-таһаа өттүнэн барыбытыттан ордук этэ. Наһаа сэмэй, көнө уол этэ. Кырдьык туругурарын туһугар кыратык кэлэҕэйдээн да туран, баҕар сирэйэ кыратык тэтэриэ да буоллар бүтэһигэр дылы быһаарсара, туруулаһара. Мин кылааспар саамай чугас доҕорум кини этэ. Кини миигин элбэхтэ эрэллээхтик көмүскэспитэ, мүччүргэннээх түгэннэргэ дурда-хахха буолара. Иллэҥ кэммитигэр ол-бу туһунан элбэхтэ кэпсэтэр этибит. Мөккүһүү, өйдөспөт буолуу ол онтон биир сүрүн санааҕа кэлии биһиги алтыһыыбытын өссө чугаһатара бөҕөргөтөрө. Кини спорт хайа баҕарар көрүҥүттэн, арааһынай ыарахан үлэттэн чаҕыйбат кытаанах, булгуруйбат характердааҕа. Кэлин онто өссө сайдан, төрөөбүт нэһилиэгэ чэчирии, кыахтаахтык сайдарын туһугар, бэйэтин доруобуйатын туругун харыстаабакка, көрүммэккэ элбэх көлөһүнүн тохпута. Өссө да элбэх сонуну, кэрэни, кэскиллээҕи оҥоруоҕа хааллаҕа. Кылааспыт старостата, барыбытын сомоҕолуур сүрүн киһибит кини этэ. Кылааһынан көрсүһүү куруутун кини дьиэтигэр буолара. Ол онно тугун барытын туран биэрэр аһаҕас майгылааҕа, бииргэ үөрэммит оҕолорунаан көрсүһүүтүттэн астынарын аһаҕастык көрдөрөрө. Элбэҕи кэпсиирэ, ыйыталаһара, инники элбэх былааннааҕа. Олоххо тохтоон хаалбакка наар иннин диэки барар биир сүрүннээх киһинэн ааҕарым. Ол оннук этэ доҕорум Сэмэн барахсан. Олох балысхан уларыйыыларыттан хаалсыбакка наар инники күөҥҥэ сылдьара. Олоҕор ыарахан охсууну ылан доруобуйата алларыйбыта. Куоракка көрдөрүнэн Абалаахха эмтэнэн баран дойдутугар баран иһэн сүрэҕэ эмискэ тохтообута. Ол олоҕор көрсүбүт моһолун алы гынан туораабыта буоллар өссө да туһалааҕы элбэҕи оҥоруоҕа итинник хомолтолоохтук түмүктэммитэ.

Самсонов Иннокентий Иннокентьевич. Киэсэ хатыҥыр, сырдык сэбэрэлээх уол. Үөрэҕэр орто. Кыһанара буоллар, үчүгэйдик да үөрэниэн сөптөөҕө. Ол сорох түгэҥҥэ биллэрэ. Остуол тенниһигэр үчүгэйдик оонньуура. Ойуур техникумун бүтэрэн, лесник идэтин ылан, олоҕун бүтэһик күнүгэр тиийэ үлэлээбитэ. Кыргыттарга сирдэрбэт, көнө, чиэһинэй уол, ыал буолбакка бу олохтон барбыта хомолтолоох. Биирдэ эмэтэ кэллэхпитинэ үөрэ-көтө көрсөрө.

Левин Алексей Иванович, Саввинов Алексей Егорович кылааспытыгар саамай боччумнаах, бэрээдэктээх уолаттар этилэр. Левин Алексей техническэй наука доктора, онтон Саввинов Алексей федеральнай судьуйанан олох соторутааҥҥа дылы үлэлээбитэ. Левин Алексей кылааспытыгар бастыҥ үөрэнээччибит этэ. Кини ордук математикаҕа, физикаҕа, химияҕа олох үчүгэйдик үөрэммитэ. Атын да бэрэдэмиэттэргэ кыһаллан үөрэммитэ. Оскуолаҕа ылбыт чиҥ билиитэ кини үрдүк үөрэххэ киирэригэр төһүү тирэх буолбута. Олоххо куруук сыаллаах этэ. Ол туруоруммут сыалларын биир-биир эрэллээхтик ситиһэн испитэ. Биһиэхэ үтүө холобур буолбута. Оскуоланы бүтэрээт, тута үрдүк үөрэххэ туттарса барбыта. Үчүгэйдик үөрэммит буолан киниэхэ салгыы үөрэнэ барарыгар путевка ылан туттарса куоракка барбыта. Биһиги омук тылын учуутала суох буолан ити бэрэдэмиэккэ үөрэммэтэхпит. Ол Алешаҕа салгыы үөрэнэригэр улахан мэһэйинэн буолбута. Алеша ити моһолу туораары уһуннук дьарыктаммыта. Ити туһунан биирдэ эмэтэ көрүстэхпитинэ ыарырҕатарын кэпсээччи. Кини хайаан да кыайан тэйэр булгуруйбат майгылааҕа. Онон үөрэҕин бүтэрээт, научнай үлэнэн ситиһиилээхтик уһун кэм дьарыктаммытын түмүгэр оскуолабытыгар биир бастакынан техническэй наука доктора буолбута. Доҕорбут куоракка олорор буолан көрсүһүү кинини кытта куруук буолара. Мин 1974 сыллаахха саас аармыйаттан ыараханнык ыалдьан кэлэн иһэн кинини көрсүбүтүм. Доҕорум быыс булан миигин атаараары Маҥан пуордугар киирсиспитэ. Сангаарга атааран биэрбитэ. Кини бэйэтин өрө туттуммат көнө, үтүө майгыта олоҕун устата уларыйбатаҕа. Сонун, саҥа саҕалааһыннары барытын көҕүлээччинэн биир бастакынан кини буолара. Кини оскуоланы бүтэрбиппит үйэ аҥардаах үбүлүөйүн эрдэттэн кэтэһэрэ. Ол ону дьоһуннук көрсүөххэ наада диэн бэлэмнэнии үлэни кыралаан ыытан барбыта. Кини биир саамай көҕүлүүр этиитинэн: «Ахтыы кинигэ таһаарыахха», - диэбитэ. Ол онно үлэлэһэн барбыта. Киин сиргэ олорор сүрүн киһибит буолан ахтыылары хомуйуу үлэтин саҕалаабыта. Ол баҕата кыайан туолбата. Туолбата диирбитигэр эрэ тиийэбит. 2020 сыл от ыйын 7 күнүгэр кини сүрэҕэ тэппэт буолбута. Бу ыар сураҕы мин тыаҕа сылдьан арыый хойутаан истибитим. «Хайдах оннук. Эс. Ама…», - киһи итэҕэйиэ суоҕунуу ыар куһаҕан сонун миигин үүйэ туппута. Бу олох соторутааҕыта кинилиин сибээстэһэ сылдьыбыппыт. Оннук айылаах ыарытыйар сибикитэ суоҕа. Ахтыылары хомуйсуу туһунан кэпсэппиппит. Өссө эрдэ олохтон барбыт уолаттары арыый кэҥэтэн ахтан-санаан ааһыахпыт диэн сүбэлэспиппит. Ол оннук инникигэ сирдиир ыра санаалаах доҕорум эмискэ итинник олус хомолтолоохтук бу күн сириттэн күрэммититтэн итэҕэйиэ суох курдук этим да куһаҕан сонун сымыйа буолбат. Буолбут. Доҕорбут аны суох. «Алеша баара буоллар», - эрэ диирбитигэр тиийдибит. Дьылҕа хаан кытаанах да буолар эбит. 2020 сыл сайына эмискэ тымныы уунан саба ыста. Тымныытыан. Хаарыаннаахай киһибитин аны төнүннэрбэттии сүтэрдибит. Алеша 60 сааһын бэлиэтээбитэ. Бииргэ үлэлиир билим үлэһиттэрэ элбэх киһи баара. Галя Петрова-Алексеева уонна мин бииргэ үөрэммит оҕолоруттан сылдьыбыппыт. Алеша Саввинов соҕуруу сылдьар буолан суоҕа. Сотору мин 60 сааспын туолбутум. Кыратык ити бэлиэ күнү бэлиэтээбитим. Эһиилигэр икки Алеша Левин-Саввинов төрөөбүт күммэр кэлбиттэрэ. Олус үчүгэйдик көрсүбүппүт. Доҕотторбун кэлбит күннэрин сарсыныгар хайаҕа илдьэ сылдьыбытым. Хайабыт биһигиттэн сүүстэн кыра тахса биэрэстэ. Магадаан тыраассата суола үчүгэй. Күнэ кыра ардахтаах этэ. Ол да буоллар хайа кэрэ көстүүлэрин көрбүппүт. Ыраас уулаах хайа үрэҕэр тохтоон уот оттон уу оргутан чэй испиппит. Уруккуну-хойукккуну элбэҕи ахтан-санаан кэпсэппиппит. Алеша суол историятын билэр бөҕө буоллаҕа. Онон өссө үчүгэйдик билээри, Теплай Ключка мин музей үлэһитин көрдөһөн астаран киирэн көрбүппүт. Суолу хаайыылаахтар туппуттара. Гулаг туһунан өйдөбүлү ылбыппыт. Ол дьон үлэлээбит тэриллэрэ музейга баарын сиһилии көрбүппүт. Элбэҕи билбэтэхпитин билбиппит, көрбүппүт. Алеша музей үлэһититтэн элбэҕи токкоолоһон ыйытара. Ол күн мин төрөөбүт күнүм этэ. Киэһэ ол бэлиэ күнү бэлиэтии мустубуппут. Доҕотторум элбэх үтүө тыллары эппиттэрэ. Аны Алешабыт үчүгэй баҕайытык ыллыыр эбитин ол онно истибиппит. Бэйэтэ тылланан ыллаабыта. “Хайдах маннык үчүгэй остуол ырыата суох буолуохтааҕый? Мин ыллыыбын”, - диэбитэ. Хаһан да куруук буоларыныы киниэнэ онно олус табыллыбыта. Үчүгэйдик ыллыырын онно истибиппит. Кэлиҥҥи кэмнэргэ кыралаан ыллыырын кэпсээбитэ. Ол курдук атырдьах ыйын биир кэрэ киэһэтэ түмүктэммитэ. Сарсыныгар доҕотторбун таксига олордуталаан куоракка атаарбытым. Саввинов Алеша Сангаарга олордоҕуна иккиэн түбэсиһэн иккитэ бара сылдьыбыппыт. Бастакы сырыыга Алеша билим доктора буолбутун Өлүөнэ эбэбит кумахтаах арыытыгар син балачча элбэх буолан бэлиэтээбиппит. Үчүгэйдик сынньаммыппыт. Ити дьоһун элбэх сыранан, чахчы дьоҕурунан ситиһиллибит билим биир үрдүк чыпчаалын ылбытын бэлиэтээн элбэх үтүө тыллар этиллибиттэрэ. Быраата Коля Сангаарга олорор этэ. Онон улахан көмөнү кини оҥорбута. Иккис сырыыбытыгар Алешалыын Сангаарга Алексей Егорович Саввиновка баран хас да хоммуппут. Ол иһигэр иккитин Өлүөнэ арыытыгар. Наһаа үчүгэйдик сылдьыбыппыт. Өлүөнэ эбэбит күндү балыгынан күндүлээбитэ. Айаммыт, сынньалаҥмыт, балыктааһыммыт барыта кылааһынньыкпыт Алексей Егорович тэрээһининэн олус үчүгэйдик ааспыта ... Сайыҥҥы сылаас түүннэр, эбэбит сылаас уута ... балыктааһын түгэннэрэ ... элбэҕи кэпсэтии ... сынньаныы ... Алешалыын астынан Сангаартан төннөн куоракка кэлбиппит.

Доҕорум Алексей Егорович бэйэтин идэтинэн үлэлээбит бүтэһик сылларыгар Сангаарга олорбута. Онон оскуолаҕа ылбыт билиитин салҕаан Сведловскайдааҕы юридическай үрдүк үөрэҕи бүтэрбитэ. Тааттаҕа, Ленскэйгэ үлэлээбитэ. Кэлин юрист быһыытынан үлэтин Федераальнай судьуйанан үлэлээн билигин пенсияҕа тахсан куоракка сынньалаҥҥа олорор.

Сангаар - төрөөбүт оройуоммут киинэ. Мукучуттан сөмөлүөтүнэн эрэ көтөн кэлэҕин. Урукку сайдыылаах оройуон киинэ кэлин ыһыллыы кэннэ уруккута буолбатах, олох мөлтөөбүт этэ. Ол да буоллар кэлиҥҥи сырыыга арыый көнөн, тупсан эрэрин бэлиэтии көрбүппүт. Билигин сайдыы атыннык баран иһэр, онон Сангаар улаатан сайдан барыа диэбэппин эрээри аныгы олох сиэринэн син биир олохтон хаалсыбакка өрөспүүбүлүкэ биир бэлиэ үлэһит бөһүөлэгэ буолуо диэн эрэнэ этиэхпин сөп. Сангаар оҕо эрдэххэ бастакы көрбүт куораттыы тииптээх бөһүөлэгим буолар. Иккитэ оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан санрейсинэн кэлэн эмтэммитим. Аармыйа кэнниттэн ыйынан эмтэнэн тахсыбыт кэмнээҕим. Оччолорго балыыһа бөһүөлэк кытыылата эргэ этээһэ суох мас дьиэҕэ баара. Бу дойдугуттан тэйэ сылдьар киһиэхэ балыыһа кэннэ, кэлин да сырыыларга ханна эрэ быстахтык хонук сир наада этэ. Онно Сангаар хоннорор ыалларыгар махталым улахан. Бастаан хаста да Данилова Балбааралаахха хонорум. Гагарин уулуссатыгар турар кыра дьиэтигэр ыалдьыт хоноһо куруук элбэх буоллара. Ол да буоллар куруук үөрэ-көтө көрсөн, чэйдэтэн хоннороллоро. Кыыстара Надя Сангаарга үөрэнэн медсиэстэрэ буолбута. Онтон салҕаан, үрдэтинэн быраас идэтин толору баһылаабыта. Кэргэнэ Мукучу уола Каратаев Коля этэ. Эрдэ олохтон барбыта. Надя быраата Вася миигин кытта саастыы. Наар нууччалыы саҥарар уол математикаҕа олимпиадаҕа тэҥҥэ олорон күрэхтэспит кэмнээхпит. Физматы бүтэрбитэ. Надя куоракка устудьуоннуу сылдьан ийэтин ахтан өрөбүллэргэ кэлэн барара. Оччоҕо бырайыас уон икки солкуобай этэ. Онтон ийэтэ биир куул хортуоппуйу отучча солкуобайга атыылыыра. Сангаар таас чоҕу хостооччулара хамнастара үчүгэй аны хортуоппуйа суох аһы аһаабат кэриэтэ хохуол бэртэрэ буоллахтара. Афанасьев Аполлооннаахха хоно сылдьыбытым. Кини районоҕа үлэлиирэ. Мукучуга оскуолаҕа бэрэбиэркэҕэ кэллэҕинэ эдьиийбэр Абрамова Аанаҕа хоноро. Онон билэрим. Онтон кэлин убайбар Степанов Сүөдэрдээххэ хаста да хоммутум. Сүөдэр биирдэ «40 лет ВЛКСМ» диэн хараабылга олордон куораттыырбар атааран биэрбитэ. Хараабылым хотуттан иһэр этэ. Наар хааттарыы буолан тугунан эмэ барыахха диэн буолара. Хараабылым куоракка аара хонон, сор уһуннук айаннаан тиийбитэ. Киэһэттэн хамаанда арыгылаан түүнү быһа айдаарсан, охсуһан, сүүрэкэлэһэн тахсыбыттара. Мин кинилэр харахтарыгар көстүмээри бөх курдук таҥас быыһыгар киирэн, кумуйан утуйан хаалбытым. Оннук дьулаан да диэххэ сөп айаннар бааллара.

Кэлин быраатым Николаев Ванялаахха түһэр буолбутум. Хаһан эрэ утутаары мас оронун хачайдыыр уолум улаатан Сангаар олохтооҕо буола сылдьыбыт кэмнээҕэ. Икки этээстээх гостиница баара. Онно да хаста да хоммутум. Киһи кыһалҕаттан хонор сирэ этэ сорох кэмнэргэ. Улахан өрөмүөҥҥэ наадыйар көрүҥнээҕэ. Аны ыйы ыйынан хааттара сытар дьон аралдьыйан арыгылыыр, пиибэлиир сирдэрин курдуга. Онтугар да миэстэ тиксии улахан дьолунан буолара. Биирдэ икки оҕобунаан хоонньоһон кыараҕас ороҥҥо утуйан турбуттааҕым. Оҕолорум сөбүлээбэккэ: «Хаһан барабыт?» - диэн ытаһыах да курдуктара. Хата, сарсыныгар сөмөлүөккэ батан киирэн дойдулаабыппыт.

Онтон бэйэм, Никифоров Степан Андреевич кылааспар саамай кыра уҥуохтаах уол этим. Үөрэхпэр ортону эрэ үрдүнэн үөрэммитим. Алгебра, геометрия, химия сөбүлүүр уруоктарым этилэр. Дөбөҥнүк, чэпчэкитик өйдүүрүм. Госэкзамеҥҥа үһүөннэрин биэс сыанаҕа туттарбытым. Грамматикаҕа мөлтөх этим. Кэлин элбэх кинигэ, сурунаал. хаһыат ааҕан ити өрүппүн көннөрбүтүм. Медучилищеҕа киирэрбэр нуучча тылыгар өйтөн суруйууга “4” сыанаҕа туттаран соһуйан да турардаахпын. Медицинскэй училищены 1978 сыл үчүгэйдик үөрэнэн бүтэрбитим. Томпо оройуонугар ананан үлэлии барбытым. Олохтоох кыыһы кэргэн ылан үс оҕолоохпун алта сиэннээхпин. Томпо оройуонун киин балыыһатыгар рентгенлаборанынан үлэлиибин. Хаандыга бөһүөлэгэр олохсуйан олорбуппут быйыл 36 сыл буолла. СӨ, РФ Доруобуйа харыстабылын туйгунабын. Үлэ бэтэрээнэбин. Хаандыга бөһүөлэгин бочуоттаах олохтооҕунабын.

Бу билигин сааһыран олорон саныыбын. Оскуоланы бүтэрбиппит оруобуна 50 сыл буолара аҕыйах ый хаалла. Оскуола кэнниттэн салгыы олох оскуолатын аастаҕым. Дьиҥнээх өйбүн-санаабын, бу олоххо бэйэм миэстэбин буларбар маҥнайгы сүрүн, төһүү, күүс-көмө, тирэх, өйөбүл буолбута Танара орто оскуолата. Кырдьык, ол кэмҥэ олох ыарахан кэмнэрэ эбиттэрэ чуолкай. Сэрии соторутааҕыта бүтэр. Олохтоох нэһилиэнньэ кыра бөһүөлэктэринэн өтөхтөрүнэн ыһыллан олороро. Ол кэмҥэ ыал барыта элбэх оҕолооҕо. Ол оҕолору хомуйан улахан оскуолаҕа үөрэтии ыарахаттара элбэҕэ эбитэ буолуо. Аны учууталлар аҕыйахтар, тиийбэттэр. Дьэ, бу кэмҥэ оскуола биир киин сиргэ олохсуйан, онно үлэлиир учууталларынан эбиллэн барбыта. Биһиги дойду суола-ииһэ мөлтөх, аны киинтэн тэйиччи чиэски сытар буолан, учууталларынан хааччыллыыта мөлтөх эбитэ сэрэйиллэр. Ити хара баһаам, элбэх ыарахаттары барытын эрдээхтик тулуйаары, манна олохсуйаары, оҕону билиигэ-көрүүгэ кэрэҕэ көҕүлээбит “таҥараттан айдарыылаах” эдэр учууталлар кэлитэлээн барбыттара. Баҕар биирдиилээн, араас төрүөтүнэн, төннүбүттэр да бааллара буолуо. Саҥа сүүрээн, оҕону үөрэтиигэ саҥалыы сыһыан уонна инникигэ эрэллээх эдэр учууталлар оскуола олоҕор, үлэтигэр, сайдыытыгар үчүгэйи, туһалааҕы, кэскиллээҕи эрэ аҕалбыттара хайҕаллаах суол.

Бу кэмнэргэ оскуолабыт 90 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтиир бэлиэ кэмигэр чугаһаан эрэр. Бу кэмҥэ төһөлөөх элбэх учуутал үлэлээн ааспыта буолуой? Мин оскуолам ОСКУОЛА быһыытынан өрөспүүбүлүкэҕэ бэйэтин дьоһуннаах миэстэтин буларыгар, саамай үчүгэй акылааты уурбуттара, бу дойдуга кэлэн үлэлээбит бастакы учууталларбыт. Туох барыта кыра да улахан, намчы да сүдү, кыччыгый да баараҕай бастакы акылаатын туруга бөҕөтө-таҕата, чиргэлэ быһаарар оруолу ылар. Ол, мин санаабар, саарбахтаммат даҕаны, мөккүһүллүбэт даҕаны. Кинилэр үгүстэрэ билигин суохтар. Үгүстэр үлэлэрэ сөптөөхтүк сыаналамматаҕа, онтон наҕараадаламмыттар ортолоругар уордьаннаахтар ахсааннара аҕыйах. Кинилэр истэригэр дьиҥнээх ҮӨРЭХ ДЬОРУОЙА баар этэ. Кинилэр ааттара биллэр уонна умнуллуо суохтаах. Ыарахан, ол гынан баран кэскиллээх үлэлэринэн киэн туттабын. Учууталларбыт үөрэтиилэрэ-такайыылара мин эппэр-сииммэр, өйбөр-санаабар иҥпитэ мин дьолум буолар.

Миигин 1, 2 ... сыыппараларга, А, Б ... буукубаларга үөрэппит учууталларбынан буолаллар: Иванова Мария Александровна, Андреев Николай Алексеевич, Никифорова Христина Григорьевна, Алексеев Григорий Степанович, Левин Иван Егорович, Гоголев Юрий Петрович, Рожин Виктор Иванович, Спиридонов Иннокентий Степанович, Спиридонов Михаил Степанович, Дьяконов Егор Иванович, Афанасьева Ирина Павловна, Павлова Анна Николаевна, Павлова Розалия Николаевна, Данилов Антон Николаевич, Ильинов Ким Иннокентьевич, Каратаев Семен Сергеевич уонна да атыттар.

... Бөһүөлэк илин өттүгэр Унаардаах эбэ кытыытыгар балачча кэҥэс кумах үктэллээх хонуу баара. Эдьиийим Ааналаах итинтэн чугастар. Ол саҕана Ааналаах бөһүөлэк ити өттүнэн кырыыга олорбуттара. Кулууптан, оскуолаттан барарбытыгар ойуур омоон суолунан сылдьарбыт. Билигин ол суол уулусса буолбут. Салгыы ыаллар суохтара. Кэлин саҥа уһаайба ыланнар дьоннор дьиэлэрэ ити диэки элбээбит. Мин иллэҥ кэммэр ити эҥэр элбэхтэ сылдьарым. Онон оҕо сааспар ити сири үчүгэйдик билэрим. Билигин ол онно ыһыахтыыр сир оҥорбуттар. Улахан күөл киэҥ байҕал буолан нэлэһийэн ыраахха дылы барар. Күөл уҥуоргу тыата дьирбии буолан көстөр. Ыраас чаҕылхай күн сиккиэр тыалга күөл урсуна үрүҥ көмүс күлүмүрдүүрүнүү дьирибинээн уостубаттыы, тохтообокко киһи хараҕын саататара. Ойуур саҕата бөлкөй харыйалаах, хахыйахтардаах хатыҥнаах, бөлкөй иирэ талахтаах. Иһирдьэ тиит мас хойуутук үүнэн турара. Онон-манан хаптаҕас моонньоҕон уга, кытыан хойуутук үүнэрэ. Күүстээх ардахха бэриммэт чиҥ кумах суол күөлү эргийэ барар. Биһиги манна кылааһынан бары кэлэн сааһыары сайын сынньанарбытын сөбүлүүрбүт. Ыраас сибиэһэй салгынынан тыынарбыт, арааһынай чыычаах, көтөр- сүүрэр саҥатын истэрбит, от-мас тылларын көрөрбүт сытыттан дуоһуйарбыт. Ыраас кумах устун атах сыгынньах сүүрэрбит. Аҕылаан тыҥабыт ыраастанара, күннээҕи түбүктэн ыараабыт төбөбүт чэпчиирэ, дууһабыт сэргэхсийэрэ. Ким атах оонньуутугар күрэхтэһэрэ, кимнээх эрэ бөлкөй мастаах чараҥ устун күүлэйдииллэрэ. Төбүрүөннээн олорон кэпсэтэрбит. Кэпсэтэрбит элбэҕи… Ким тугу билбитин, истибитин, аахпытын сэргиирбит, сирэрбит, соһуйарбы, соччолообоппут, сөҕөрбүт, соччо улахаҥҥа уурбаппыт уонна да атын-атын, барыта бара … Инники кэлэр олох хайдах буолуой? диэн бүппэт мөккүөр саҕаланара. Иннибитигэр кэрэ, үчүгэй олох кэлиэхтээҕэ барыбытын көөчүктүүрэ да, долгутара да, астыннарара да. Ким бөһүөлэги хайдах сайыннарарыттан саҕалаан омуннаан Аан дойдуну хайдах дьаһайан олоруохха сөбүн сөптөөҕүн кэпсэтэн, мөккүһэн, куолулаан да ыларбыт. Бэйэ-бэйэни кытта бу маннык аһаҕастык алтыһыы ухханыгар киэһэ кэлбитэ биллибэккэ хаалара ...

Онуһу бүтэрээт, экскурсиялыы куоракка барбыппыт. Бакырга тыраахтарынан киирэн икки хас хоммуппут. Бүлүүттэн төннөр теплоходу кэтэспиппит. Аһаҕас ыскылаат курдукка хонорбут. Бүлүү өрүс кумах кытыллаах уутугар астына сөтүөлээбиппит. Теплоход кэлэн Сангаар диэки айаммыт саҕаламмыта. Маннык аалга бастакы олоруум буолан туох барыта солуна.Үөһээ аһаҕас палубаҕа олорон Бүлүү эбэ кытылын, кэрэ айылҕатын сылайбакка сөҕө көрөрбүт. Өрүспүт кэҥиир курдук гынна, аны олох да уҥуора-маҥаара биллибэт байҕалга киирэн кэллибит. Бу Өлүөнэ эбэ этэ. Сотору Сангаарга кэлбиппит. Оҕолор шахтаҕа сылдьыбыттар этэ. Мин куоттаран сылдьыбатаҕым. Салгыы куоракка барбыппыт. Биһиги бары Күөх хонуу диэки, билигин Аммосов аатынан уулуссатыгар турар икки этээстээх былыргы дьиэҕэ хонордуу түспүппүт. Атын араас оройуон оҕолоро ол онно элбэх этилэр. Куорат кэрэ миэстэлэрин кэритэн көрдөрбүттэрэ. Кураторынан эдэр устудьуон уолу анаабыттара. Кини Семен Попов, Сэмэн Тумат диэн билигин ааттаах саха народнай суруйааччыта биһигини салайан үлэлээбитэ. Куорат туһунан элбэҕи итэҕэтиилээхтик кэпсиирэ. Биһиги куоракка үксүбүт бастакы сырыыбыт этэ. Онон туох барыта интэриэһинэйэ. Бу кылааһым оҕолорунаан толорутук сылдьыбыт бүтэһик түмсүүбүтүнэн буолбута. Ол онтон ыһыллыбыппыт. Мин дьиэбэр кэлээт да, окко атынан мустарааччы буолбутум. Оҕо сааһым итинэн бүппүтэ. Улахан олох салҕанан барбыта ...

... Ким да, туох да тохтоппот бириэмэтин көлөһөтө биир тэҥник иннин эрэ диэки эргийэр. Хонук, ый, сыл, уонунан сыллар элэстэнэн ааһан иһэр курдуктар. Онус кылааһы уон үс буолан бүтэрэн олох киэҥ, нэлэмэн аартыгар тахсыбыппыт. Ким ханна, хайа диэки, хайдах барарын Дьылҕа Тойон кыраҕытык кэтээн турбута, көрбүтэ. Бу сир үрдүгэр букатын кэлбит суох. Биһиги иллээх кылааспыт оҕолоруттан бу Ийэ Сиргэ сорохпут суох буолбута барыбытыгар хомолтолоох. Кинилэр тустарынан үтүө өйдөбүл тыыннаах. Ааспыт олох эргиллибэт, тиллибэт. Арай биир баар эбит. Ол биһиги ырабыт, толкуйбут, санаабыт-киэҥ куйаар дойдута. Ол ааны сэгэтэн көрдөххө урукку олохпут, дьоммут-сэргэбит, доҕотторбут, сирбит, дойдубут кэрэтэ көстөн кэлэр ... Хам-түм биирдэ эмэ ол ааны сэгэтэн көрөрбүт дуу ким хайдах сатыырынан, саныырынан, сэргииринэн ...

Суруйда Никифоров Степан Андреевич.

Хаандыга б. Олунньу ый 2021

Хаартыскала автор фондатыттан ылылыннылар