Василий Иванов “Кырдьаҕастар уонна эдэрдэр” сэһэнигэр тыа сирин, чуолаан сэрии кэминээҕи ыарахаттары эттэринэн-хааннарынан билэн, саҥа олоҕу илиилэрин күүһүнэн туппут кырдьаҕастар уонна дьоллоох, эйэлээх кэмҥэ төрөөбүт, олох ыарахаттарын кинигэттэн-киинэттэн эрэ билбит эдэрдэр күннээҕи түбүктэрэ көстөр.
Ааптар сэһэнин ааттыырыгар “кырдьаҕастары” иннигэр туруорар, ону ааҕа олорон тоҕотун өйдүүгүн.
Сэһэн сүрүн геройдара Маппыйдаах Өлөөнө алта оҕону күн сирин көрдөрөн, иккититтэн матан, түөрдүн киһи гына иитэн-үөрэттэрэн, эппиккэ дылы, күн сиригэр төрөөбүт иэстэрин толорбут дьон. Ол да буоллар төһө да кырыйдаллар, төһө да ыарытыйдаллар нус-хас олорбокко, оҕолорун уонна сиэннэрин туһугар сүүрэ-көтө, туһа дьон буола сылдьаахтыыллар.
Сэһэҥҥэ биир сүрүн тиэмэнэн тыа дьонугар гааһы киллэрии бастакы хардыылара көстөр. Ол иннинэ бу айылҕа баайа сир анныгар хаайтаран, тыына-быара ыгылла сытарын биһиги дьоммут “сир иччитигэр” холуйа саныыллара олус бэркэ ойууламмыт. Кэлин онтуларын бэркиһии да, сонньуйа да саныыллар.
Билиҥҥи кэмҥэ гаастан аккаастаммыт суох. Сотору-сотору сонуннартан ити нэһилиэккэ киллэрбиттэр, бу нэһилиэккэ гаас ситимин ыыппыттар диэн үөрэ истэбит. Оттон гааһа суохтар ымсыыра кэтэһэллэр. Онон тыа да олохтоохторо куорат дьонуттан итэҕэһэ суох усулуобуйаланан олорор кэммит кэллэ. Онтон бастаан утаа гаас диэни кырдьаҕас дьон улаханнык атыҥырыы истибиттэрин бу сэһэнтэн биллибит-көрдүбүт. Ол үөрэҕи бириэмэтигэр ылымматах кырдьаҕас дьоҥҥо төбөлөрүгэр кыайан батан киирбэт, эбиитин сайаапка хомуйааччы нэһилиэк дьаһалтатын эдэр үлэһитэ толору сырдаппатыттан, туһалааҕын, табыгастааҕын ирэ-хоро тиэрпэтиттэн да тахсар. Аны саамай тыыннарын салҕаабыт абыраллаах оһохторун көтүрэллэрин санаатахтарына куйахалара күүрбэхтиир. Кырдьаҕастар үлэ-түбүк ырааҕынан чэпчииригэр отой да наадыйбаттар, мас мастыыр, оһох оттор диэни түбүккэ холооботтор, барахсаттар онтон элбэх ыарахаттары санныларыгар уйан баччаҕа кэллэхтэрэ.
Өлөөнө эмээхсин тыыннааҕын тухары гаас киллэртэриэм суоҕа диэн баран, гаас оһох абыраллааҕын куоракка кыстаан баран билээхтиир, онон аны оҕонньорум батан кэбиһиэ, суруйдахха сатаныыһы диэн, сэһэн бүтүүтүгэр “хараҕа аһыллар”. Эмээхсин саныырыттан көрдөххө, нуучча оһоҕор тэҥнээтэххэ саха көмүлүөк оһоҕо биир көлө маһы биир хонуктаах оҥорор эбит. Оннук эрэйи эмиэ этинэн-хаанынан билбиттээх эбит Өлөөнө. Сэрии кэмигэр үс эдэр дьахтар, эрдэрин сэриигэ атааран баран, оһохторун отторго табыгастаах буоллун диэн күүстэрин түмэн дьукаахтаһан олорбуттара эмиэ киһини долгутар. Мас мастыы сылдьан Өлөөнө кыыс сылайан, күүһэ-уоҕа эстэн уҥан ыла-ыла үлэлиирин быыһыгар “оо, бу кэриэтин, күн сиригэр төрүтүн да төрөөн эрэйи көрбөтөх баҕас баар ини” диэн муҥатыйарын санаан ылар. Ол аата саха дьоно бу тымныы кыыдааннаах кыһыны туоруулларыгар төһөлөөх күүстэрин-уохтарын мас булуутугар бараабыттарын санаан көрүҥ. Итинник буһан-хатан кэлбит дьон буолаллар – кырдьаҕастар.
Онтон субу бүгүн гаас киириитэ чуолаан айылҕабытын харыстыырга туһуланар дии саныыбын. Төһөлөөх күөх мас күннэтэ оттук буолара биһиги хоту дойдуга охсуулааҕын бары өйдүүбүт. Онон гаас боппуруоһа хоту дойду дьонугар – тыын боппуруос.
Сэһэн бу эрэ тиэмэнэн муҥурдаммат. Олус элбэх тиэмэни сатабыллаахтык табан киллэрбитин бэлиэтии көрдүм. Ол курдук, биллэн турар, сэрии суостаах алдьархайа кырдьыктаахтык көрдөрүллүбүт. Сэрии алдьархайа хас ыал аанын арыйа баттаан, өлүү салгынынан тыыммыта бу кыра нэһилиэк олоҕун хайдахтаахтык аймаабытын киһи харааста ааҕар. Сүрүн геройбут Маппый Ильмень күөлгэ сылдьыспыт эбит. Онно бииргэ төрөөбүт убайын көрөн туран сүтэрбит. Бастакы уон сылларга ол сэрии ынырык хартыыналара түүл буолан сүгүннээбэтэх. Сэһэҥҥэ олус элбэх киһи сэрииттэн эргиллибэтэхтэрэ ахтыллар. Өлөөнө куоракка булсуспут дьүөгэтэ дьиэтэ-уота, оҕото-уруута суох муҥ-таҥ сылдьаахтыыра – бу эмиэ сэрии сөрөөбүт сиэртибэтэ. Маппый сэриигэ ылбыт бааһыттан кыл мүччү, медицина сайдан эрэ, ынырык ыарыыттан олоҕо уһуу сылдьаахтыыр.
Сэһэн биир кэрэхсэнэр тиэмэтинэн, саха төрүт үгэһэ, булт буолар. Маппый оҕонньор ааттаах булчут буолан, оннооҕор атаҕын да быстардар, тайахтана сылдьан, бултуур-алтыыр. Сэһэҥҥэ булка, сиргэ-уокка сиэрдээхтик сыһыаннаһыы туһунан элбэх түгэннэр кэпсэнэллэр.
Саха дьонун тыын дьарыга – ынах сүөһүнү ииттии. Билигин тыа дьоно сүөһү туппат буолуулара үксээтэ, ол төрүөтэ – от булуу уустуга, хотон үлэтин түбүгэ. Бу сэһэҥҥэ биир кытаанах суолунан кырдьаҕас дьон, кыһалҕаҕа ылларан, сүөһүлэрин эһии буолар. Эмээхсин үйэ чиэппэрэ көрбүт-харайбыт ынаҕын аһыйыыта киһи эрэ хараастыах курдук ойууланар.
Ону сэргэ сэһэҥҥэ сытыы боппуруостар таарыллан ааһаллар: арыгылааһын, эдэрдэр сахалыы сиэри умнуулара, олох чэпчээн истэҕин аайы саха дьахталлара элбэх оҕоттон салҕыылара, төрөппүт оҕоттон кэлэйиитэ, тот кэмҥэ килиэбинэн ыһыахтаныылара, эдэр дьахталлар сатабыллара суохтара, оҕону сатаан сөпкө ииппэттэрэ.... ити курдук бэрт үгүс күннээҕи кыһалҕалар көстүтэлииллэр. Ону ааҕа олорон, кырдьык, элбэх сыыһаны оҥорорбутун, эбэтэр олоххо кырдьык баары эппитин сөбүлэһэҕин.
Сэһэн тыла-өһө уу сахалыы. Кырдьаҕастар кэпсэтиилэригэр, саныыр санааларыгар сомоҕо домохтору хойуутук тутталлар, олус табан өс хоһоонноругар сигэнэллэр, саха үгэһинэн, ким эрэ хаһан эрэ сыыһа-халты туттуммутун үгэ-хоһоон оҥостоллор. Билиҥҥи дьон кэспэтиитигэр итинник уу сахалыы кэпсэтии сүтэн-оһон эрэрэ баар суол. Аныгы оҕолор нууччалаан-сахалаан саҥараллар диэн дэлэҕэ кырдьаҕастар этиэхтэрэ дуо.
Ааптар бэрт хойуутук тэҥнэбиллэри туттар. Анаан чинчийдэххэ, бэрт сонун үлэ тахсыан сөп.
Сэһэн аатыгар да көстөрүн курдук, “Кырдьаҕастар уонна эдэрдэр” диэн икки үйэни, икки көлүөнэ дьонун утарыта харсыһыннаран көрдөрөр. Кырдьаҕастары хайа да түгэҥҥэ омнуолуу саныыр түгэн сэһэҥҥэ көстүбэт. Арай билиҥҥи дьоллоох, тот, кыһалҕата суох олох дьоно олус элбэҕи табан өйдөөбөттөрө көстөр. Бу манан ааптар антитеза ньыматын олус сытыытык, олоххо сыһыаран туһаммытын бэлиэтиибин.
Корнилова Екатерина Ивановна,
Мукучу гимназиятын саха тылыгар
уонна литературатыгар учуутала.
Сэтинньи, 2016 сыл
Comments