Саха сиригэр олохсуйан өр сыл доруобуйа харыстабылыгар үтү
ө суобастаахтык үлэлээбит биэлсэр Кычкина Елена Григорьевна кэпсээнигэр олоҕуран уус-уран суруйуу) Елена куоракка кыыhыгар кэлбитэ хас да хонно. Кини ɵрдɵɵҥүнү санаан, уута кэлбэккэ, тоҥ күɵс быстыҥа эргичиҥнии сытта. Хараҕар эдэр сааhын хатыламмат түгэннэрэ күлүм гынан аастылар. Соҕуруу дойдуттан кэлбит эдэркээн кыргыттары улуу Туймаада хочото, Эҥсиэли эбэ хотун хайдах кɵрсүбүтэй? 1971 сыл муус устар бастакы күнэ. ИЛ-18 сɵмɵлүɵт уҥа ɵттүнэн иҥнэйэн, аллара санньыйан, куораты үрдүнэн эргийэ күрүлүү кɵттɵ. Онтон аргыый намтаан, түhэргэ аналлаах киэҥ сиринэн сүүрэн сыыйылынна. Омскайдааҕы үhүс нүɵмэрдээх медицинскэй училищены бүтэрэн, Саха сиригэр ананан Дьокуускай куоракка биэс нуучча кыыhа кэлэн түстүлэр. Кинилэр эрэнэ да күүппүттэрэ бу үүнэр күнү! — Дорообо, Саха сирэ! Биhиги ананан кэллибит, — сɵмɵлүɵттэн түhээт, Елена чаҕаарыйар. — Алмаастаах кыраайга үктэнэн турабыт, дьүɵгэлээр! — Света уhун кыламанынан сапсынан үɵрэн мыттыйар. — Уой, алта чаас кɵтɵн кэллибит дии, кыргыттаар. Уhун айан эбит! — хары чаhытын кɵрүнэ-кɵрүнэ, Люда кыыс омуннурар. — А где тайга? — диэн кыргыттар тула ɵттүлэрин эргиччи кɵрɵн, соhуйан, харахтара тɵгүрүйэр, симик ыйытыы эппиэт эрэйэрдии салгыҥҥа ыйанар. — Будет вам и тайга, будут и комары!.. — соҕурууттан аргыстаhан кэлсибит гитаралаах, санныгар иилэ быраҕыммыт улахан үрүhээктээх тɵрɵл киhи сонньуйбуттуу саҥа аллайар, күлэн алларастыыр. Елена аргыс киhилэрэ күлүү гыммытын иhигэр сɵбүлээбэтэ. Кыыс ким эмэ кɵрсɵ киирэрин кэтэhэрдии иhийэн, чочумча таалан турбута, тɵрɵɵбүт дойдутун, тɵрɵппүт ийэтин санаан күɵмэйин туох эрэ бүɵлүү аспыта, тылыттан маппыта… Кыhытыан иhин, сиэдэрэй сир симэҕин курдук кэрэчээн кыргыттары Саха сиригэр ким да кэтэспэтэх курдуга. Саҥа кэлбит кыыhы туманнаах, тыбыс-тымныы куорат кубулҕаттаах куйаарыгар кучуйан, киэмсийбит киэлитигэр кистээн, холооннооҕум кэллэ диэбиттии хоонньугар уктан, ханна да ыыппаттыы ытарчалыы ыбылы кууhан ылбыта. Аэропортан оптуобуhунан тахсан баран, министерствоҕа диэри бэйэлэрэ массыына кэпсэтэн, харчы тɵлɵɵннɵр, бары бииргэ ыга симсэн тиийэллэр. Оччотооҕу сэбиэскэй кэмҥэ, тɵhɵ даҕаны социализм тутула туругуран турдар, талбыт курдук барыта талыы-мааны буолбатах этэ. “Минздрав” диэн дьон доруобуйатын кɵрɵн-истэн тупсарарга туhуламмыт түс-бас тэрилтэ дьиэтин эркинэ хас да сиринэн тирээбиллэнэн, субу сууллан түhүɵх айылаах иэҕэйэн тураахтыыр. Ɵлүɵнэ ɵрүс хаҥас кытылыгар турар баhаам элбэх мас дьиэлэрдээх, тарбахха баттанар аҕыйах кирпииччэ, таас тутуулардаах, мара уулуссалардаах үс сүүстэн тахса саастаах киэҥ Сибиир кырдьаҕас куората саас кэлэн санаата кɵммүт кɵрүҥнээҕэ. Министерствоҕа сарсын сарсыарда кэлээриҥ, гостиница суох диэннэр кыргыттары психдиспансерга хонноро ыыталлар. Онно үс хос тимирдээх биир түннүктээх хоско бэhиэннэрин олохтууллар. Хос иhигэр биир остуол, олоппос, орон, кириэhилэ эрэ баара. Кыргыттар куораты кɵрɵ, билсэ-кɵрсɵ, сэргэхсийэ диэн бэhиэн тутуспутунан дьаарбайа бараллар. Ол сылдьан, тамахтара хатан утатан, уу кɵрдɵɵн булбаккалар, үс лиитэрэлээх дьаабылыкаттан оҥоhуллубут суогу атыылаhан иhэллэр. Газированнай уу атыыламмат дойдута эбит диэн сɵрү диэн сɵҕɵллɵр, суок амтана аhыы, хабархай да буоллар иhэргэ тиийэллэр. Киэhэлик кэлэннэр, түбэспэтэхтэригэр түбэhэннэр, кэлбиттэрин кэмсиммиттэрэ ханна бараахтыай? Хосторун аанын хатаабакка барбыттарын кэннэ, кимнээх эрэ киирэннэр астарын барытын сиэн кэбиспиттэр. Кыргыттар хомойон ытамньыйан ылбыттара уонна буруйдааҕы булуҥ диэн саламтаҕа үҥсүбүттэрэ. Ол эрэн, мɵлтɵх таҥастаах, куттанан оҥой-соҥой кɵрбүт оторой-моторой оҕолору дьүүллээри киллэрбиттэригэр, аhынаннар, аны кɵмүскэhэн турбуттара эбээт! Ийэлэрэ бэлэмнээбит ɵйүɵлэрин: ыhаарыламмыт кууруссаны, минньигэс бɵрүɵгү, эҥин эгэлгэ соҕуруу дойду фрукталарын амсайбакка, ситинник илии соттубуттара. Сарсыныгар Минздравка тиийэннэр, “Отдел кадров” диэн суруктаах хоско киирэннэр ким ханна чуолкай үлэлии барыахтааҕын быhаарсыбыттара. Саха сирин каартатын тэнитэн ыйан кɵрдɵрɵ-кɵрдɵрɵ: “Республикаҕа соҕурууттан биэс сүүс киhи үлэлии кэлбитэ. Онон үлэ миэстэтэ баар сирдэриттэн ханна бараргытын бэйэҕит талыҥ. Ким ханна барыан сɵбүй, кыргыттаар?”- диэн бэйэлэриттэн ыйыталаспыттара. — Мин Ленскэйгэ барыам, дьонум арыый соҕуруу сытар диэн эппиттэрэ, — диир Тамара. — Оттон миигин Ɵлүɵхүмэҕэ анааҥ, онно ийэм дьүɵгэтэ баар, – Анфиса сиэбиттэн аадырыстаах кумааҕыны таhааран тэниҥнэтэр. — Маладьыастар! Үлэлии кэлбиккитин кэмсиниэххит суоҕа, кыргыттаар. Саха сирин дьоно сайаҕастар, — диир ачыкылаах саас ортолоох саха дьахтара. Икки кыыс син удумаҕалатар буоланнар, Ленскэйгэ уонна Ɵлүɵхүмэҕэ анаталлар. Онтон үс кыыстан биирдэhин Чурапчыга, атынын Мэҥэ Хаҥаласка Ороссолуодаҕа ыыталлар. Хаалбыт кыыс Елена Саха сирин туhунан улаханнык билбэт буолан, ханнык да сиргэ барарын чопчу быhаарбат, онон мунааран: “Миигин чугас оройуоҥҥа ыытыҥ,”- диэн кɵрдɵhɵр. Онуоха: “Чугас Кобяйский район баар”, – дииллэр. Муус устар үhүс күнүгэр, дьэ итинник сыымайданан, икки кыыс оптуобуhунан айанныыр, иккитэ сɵмɵлүɵтүнэн салгыы кɵтɵллɵр. Елена – уон тоҕус саастаах, ыраас хааннаах, номоҕон мɵссүɵннээх, орто уҥуохтаах, халлаан күɵҕүнэн арылыччы кɵрбүт нуучча кыыhа. Кини, бииргэ айаннаан кэлбит кыргыттарын атааран баран, обургу соҕус чымыдааннаах, илиигэ тутар дьоҕус суумкалаах портка собус-соҕотох олорон хаалар. Кыыс географияны үɵрэтэн, Саха сиригэр Лена ɵрүс баарын билэрэ уонна сахалар тустарынан учуутала история уруогар кэпсээбитин ɵйдүүрэ. “История кэрэhэлииринэн, Саха сирэ Нуучча судаарыстыбатын састаабыгар Ɵлүɵнэтээҕи остуруок тутуллубут сылыгар киирбитинэн ааҕыллар. Ол иннигэр Енисейскэй хаhаактара Илтык диэн эбэҥкиттэн илин улахан ɵрүс баар диэн истибиттэр. Онтон ыла саҥа сирдэри кɵрɵ этэрээттэр кэлэр буолбуттар. Ол саҕана ынах, сылгы сүɵhүлээх сахалар киэҥ сиринэн тарҕанан, ону кытта таба кɵлɵлɵɵх, булт дьарыктаах эбээннэр, эбэҥкилэр, чукчалар, юкагирдар Хотугу байҕал кытылыгар тиийэ тайаан олорбуттар. 1632 сыллаахха балаҕан ыйыгар нуучча стрелецтэрин сотнига Петр Бекетов Михаил Федорович ыраахтааҕыга Лена ɵрүс кытылыгар остуруок туттубут диэн биллэрбит,” — диэн Семен Андреевич сэhэргээбитин санаан кэлэр. Оччолорго патриотическай иитии күүстээх буолан, ханна анаабыт сирдэригэр барарга эдэркээн специалист бэлэм этэ. Дэлэҕэ даҕаны, Саха сиригэр барабын диэн направление ылаары, тыҥ хатыыта туран сарсыарда 5 чаастан уочараттыа дуо? Сорох дьон Саха сирин баhыллар харчылаах курдук кэпсииллэрин истэрэ эрээри, кини баайга-талымҥа таласпат, хаhыытыыр харчыга хараҥарбат, үɵгүлүүр үпкэ үлүмнэспэт чɵл ɵйдɵɵх-санаалаах буола иитиллибитэ. Нуучча кыыhын тɵрɵɵбүт тɵрүт сирэ Омскай – чээлэй күɵҕүнэн чэлгийэ үүнэр саад-куорат. Онно холоотоххо, саҥа кэлбит куораттара кирдээх, уулуссата бадараан. Хайдах эрэ киhи кутун-сүрүн баттыыр курус, хобдох хартыына. Елена күҥҥэ кɵрбүт күндү киhитэ ырыых-ыраах атаара хаалбытын санаан, сүрэҕэ ньүɵлүйэн ылар. Ийэтэ: “Тоойуом, Саха сиригэр табыллыбатаххына дьиэҕэр-уоккар тɵннɵн кэлээр, күүтүɵҕүм,”- диэбитэ уонна икки мɵhɵɵк солкуобайы кыыhыгар куду аспыта. * Елена манна кими даҕаны билбэт, сатаатар итирик дьон киирэрэ-тахсара элбэҕэ салыннарар. Портка иккис этээскэ дьааххана саныы-саныы, кумуччу туттан олорор. Балайда олорбутун кэннэ аттыгар икки оҕолоох ыал кэлэн тохтуур. Соҕотохсуйан олорор кыыс эгди буола түhэр, дьахтары кытта билсиhэр. — Дорооболоруҥ! Эhиги ханна кɵтɵɵрү олороҕутуй? — Елена харса суоҕун киллэрэн ыйыталаhар. — Биhиги Сангаарга баран иhэбит. Сарсыарда эрдэ сэттэ чааска кɵтɵбүт, — диир ыал ийэтэ. — Мин эмиэ Кэбээйи оройуонугар үлэҕэ ананан баран иhэбин. Хата, аргыстаhан айанныыр эбиппит. Аатым Елена диэн, — кыыс үɵрэн сэгэйэ түhэр. — Билсэн кэбиhиэххэ, Нина диэммин. Омукпунан татаркабын. Кэбээйи оройуонун киин балыыhатыгар санитаркалыыбын, — диэн кэпсэтинньэҥ, эйэҕэс дьахтар кыыска илиитин биэрэр. Нина санитарканан үлэлиир буолан, киин балыыhа үлэтин-хамнаhын туhунан тугу билэрин барытын Еленаҕа сэhэргиир. Кыыс борбуйун кɵтɵхпүт алаhа дьиэтин, күн күбэй ийэтин ахтан-санаан үɵhэ тыынар, хараҕыттан сырдык таммахтар түспүттэрин кɵрдɵрүмээри киэр хайыhар. Эдэр кыыска айанын суола арыллан биэрэн, регистрацияҕа биир миэстэ хаалбытыгар түбэhэн, сарсыарда аҕыс чааска Сангаарга, саҥа билсибит ыалын кытта аргыстаhан, кɵтɵн тиийэр. Сɵмɵлүɵт түннүгүнэн кɵрдɵххɵ, устата-туората биллибэт, тумарыктыйан кɵстɵр халыҥ сис тыа киэҥ сиринэн тайаан сытар, хайалар хаардаах тɵбɵлɵрɵ халлааҥҥа харбаhан тиийдэрбин диэбиттии хантаhан тураллар, үрдүк мырааннарынан эҥэрдэммит өрүс кырса-кырынаас кутуругунуу субуллар. Сангаар — баай-талым саппаастаах чоҕу хостоон эргинэр промышленнай бɵhүɵлэк. Сɵмɵлүɵттэн түhээт, Елена айылҕа дьикти кɵстүүтүгэр абылатан, ɵɵр чуумпуран туран, тула ɵттүн одуулаhар. Кɵтɵр-сүүрэр саҥата чуопчаарар. Ɵлүɵнэ ɵрүс хотун дьахтардыы мɵлбɵйɵн, киэҥ киэбэ-киэлитэ нэлэhийэн, оҕотун кɵрсɵр ийэ курдук эппэйэ үɵрэн, хараҕа сырдаан мичилийэр. Сандал саас кэлбитэ биллэр, кыыс утаппыттыы түɵhүн муҥунан кɵй салгыны эҕирийэр. Халлаан ып-ыраас, күп-күɵх, кыырпах да былыта суох. Күн хайа быыhыттан тэмтэйэ ойон тахсара үчүгэйиэн! Маннык кэрэ кɵстүүнү кини үйэтигэр харахтыы илигэ. Кыыс сүрэҕэ тоҕо эрэ толугуруу мɵхсɵн ылар… Манна чохтоох буолан хаара харааран кɵhүннэр да, хайдах эрэ кэлбит киhи кута-сүрэ тохтуур, наҕыл, холку дойду. Сангаарга Еленаны истиҥник да кɵрсүбүттэрэ. Эрдэттэн гостиницаҕа бэлиэтэтэн миэстэ уурбуттара, онон эдэр специалист бэлэмҥэ тиийэн, санаата кɵтɵҕүллүбүтэ. Бу кэмҥэ Ленинградтан үɵрэҕин кыhыл дипломунан бүтэрбит Галя диэн биэлсэр кыыс кэлбитин Сииттэҕэ анаан ыыталлар. Оттон Елена икки нэдиэлэттэн ордук оройуон поликлиникатыгар стажировкаланар. Эдэр кыыhы олохтоох быраастар ытыс үрдүгэр түhэрэн кɵрсүбүттэрэ. Кылаабынай быраас Николай Ефимович Родионов аҕалыы амарах сүбэтин, кини кэргэнэ Зинаида Ефремовна ийэлии иhирэх сыhыанын хайаан умнуоҕай? Сангаарга оройуон балыыhатыгар киэҥ нэлэмэн Ийэ сирбит, Сэбиэскэй Сойууспут араас муннугуттан кэлэн хирург, акушер-гинеколог, терапевт, окулист уонна да атын араас таhымнаах специалистар биир дьиэ кэргэн курдук иллээхтик-эйэлээхтик мустан үлэлии-хамсыы сылдьаллара. Оччотооҕуга ханна да тиий: бу барыта эн тɵрɵɵбүт тɵрүт сириҥ буолара. Дэлэҕэ даҕаны: “Мой адрес — не дом и не улица, мой адрес — Советский Союз”, – диэхтэрэ дуо? Манна омугунан арахсан эн-мин дэhии тɵрдүттэн суоҕа. Ол эдэркээн кыыhы кынаттыыра, күүhүгэр күүс эбэрэ, дойдутун ахтылҕанын аhарар курдуга. * Икки нэдиэлэттэн ордук оройуон поликлиникатыгар стажировкаламмытын кэннэ, эдэр специалист үлэлии барар сирин таллараллар. “Сиэгэҥҥэ, Сэбээн-Күɵлгэ, Кальвицаҕа биэлсэр миэстэтэ баар. Бу балайда ыраах сытар сирдэргэ Саха сирин кэрэ айылҕатын кɵрɵ-кɵрɵ ɵрүhүнэн, үрэҕинэн устан тиийэҕин. Елена, быhаарын эрэ, ханна үлэлии бараҕын?”- диэн кылаабынай быраас кыыстан ыйыталаhар. Ханна чопчу барарын билбэт буолан, Елена ити сирдэргэ уунан айаннаан тиийэллэрин истэн, куттанан аккаастанар. “Уунан устарбын наhаа куттанабын. Ол кэриэтэ сɵмɵлүɵтүнэн тɵhɵ баҕарар ыраах кɵтүɵм этэ. Ɵссɵ ханнык сиргэ миэстэ баарый?” – диэн эдэр кыыс Николай Ефимовичтан токкоолоhор. Кылаабынай быраас тɵбɵтүн кыҥначчы туттан, иннигэр сытар кумааҕыны сыныйан кɵрɵр уонна саҥата суох соҥуоран олорбохтуу түhэр. Кини хараҕар сити кэмҥэ үрэх баhыгар баар түҥкэтэх, суола-ииhэ суох сир кɵстɵн кэлэр. — Багаджа диэн нэhилиэккэ барыаҥ дуу? — быраас кыыhы аhынан саараабыттыы ыйытар. — Багаджа диэн индийскэй аат дуо? Хаhан да истибэтэх аатым эбит, — Елена сир аатын сонургуу истэр. — Билбэтим, ɵссɵ Багадя диэн эмиэ ааттыыллар. Сурукка 1-Лючинский наслег дииллэр. — Тɵhɵ улахан нэhилиэгий? Оройуон кииниттэн тɵhɵ ырааҕый? Онно барбыт киhи дуу… — Отучча ыал олорор буолуохтаах. Үлэлии сылдьар биэлсэр сотору Сангаарга кɵhүɵхтээх. — Оччоҕуна эмчитэ суох хайдах олоруохтарай? Барахсаттары… — Кытыы сиргэ үлэhити ылбычча булбаккын. Киhи ыарыйдаҕына, ыаллаhа сытар учаастактан бырааhы ыҥырыахтара. Биэлсэр олус наада. — Атын сиртэн кэлэн эмтииллэрин кэтэhээхтиир буоллахтара. Миигин онно ыытыҥ, — толкуйдуу түhэн баран Елена барарга сɵбүлэhэр. Биэлсэр кыыс муус устар уон үhүс күнүгэр портка киирэн Сангаар–Кэбээйи–Чагда–Мастаах–Багаджа–Мукучу хайысханан кɵтɵргɵ билиэт атыылаhан айанныыр дьолго тиксэр. Сɵмɵлүɵт кɵтɵн күпсүйэн, сир-сир аайы тохтоон дьону түhэртээн баран, Мукучуга саҥа оҕоломмут эдэр ийэни илдьэр. Онтон саҥа кэлбит кыысчаан лүɵччүктэри кытта соҕотох олорон хаалар. Кэмниэ-кэнэҕэс, кэтэhэн кэлтэгэй буолбутун кэннэ тиhэх Еленаны түhэрэллэр. Сɵмɵлүɵттэн түспүтэ: тула ɵттɵ туналыйар сырдык, мап-маҥан хаар, ханан туох да, ким да баара биллибэт. Арай уун-утары боруонса курдук киhи турар, почта начальнига сɵмɵлүɵтү кɵрсɵ киирбит эбит. Ол икки ардыгар лүɵччүк кэлэн кыыс чымыдаанын хаба тардан ылла уонна иннин диэки дьүккүйэ турда. Кыыс саппай уопсан батыhан истэ. Буорунан сыбаммыт, ханан да оппуоха диэн сыстыбатах хара дьүhүннээх дьиэҕэ тиийэн кэллилэр. Лүɵччүк ааны арыйан киирээт:”Вам привез врача, принимайте!” – диэтэ уонна кыыс чымыдаанын сиргэ уураат тахсан барда. Сангаар кыыhа Ольга Никонова биэлсэр үлэтин-хамнаhын туhунан саҥа кэлбит үлэhиккэ сиhилии кэпсиир. Кыргыттар дэриэбинэҕэ баран уонча ыалга сылдьаллар, кимнээх ханна олороллорун Елена билсиhэр, бэлиэтэнэр. Кини Ольга кɵhɵн бардаҕына солбуйуохтаах, ол иhин кичэйэн барытын билэн-кɵрɵн хаалар. Муус устар уон тɵрдүс күнүттэн саҥа биэлсэр үлэтин саҕалыыр, күннэтэ бүппэт түбүккэ тɵбɵтүн оройунан түhэр. Соҕурууттан кэлбит нуучча кыыhын тыа сирин дьоно-сэргэтэ олус үчүгэйдик, сылаастык-сымнаҕастык кɵрсɵллɵр. — Эчи, нарынын-намчытын! Тоҕо манна, бачча ыраах сиргэ биhиэхэ кэллиҥ? – дэhэллэр. — Тымныыттан чаҕыйбаккын дуо? Саха сирэ — тымныы дойду. — Тукаам, кыhын 50-57 кыраадыска тиийэ тымныйар. Ичигэстик таҥнан сылдьаар. — Ийэ дойдум хайа да муннугар тиийэн үлэлиир – мин эбээhинэhим, – диэн кыыс холкутук эппиэттиир, күлэн мап-маҥан тиистэрэ кэчигириир. Эдэр кыыс сүрэҕэ улуу нуучча омугун сыдьаана буоларынан киэн туттан тиҥийэ тэбиэлиир. Кинини манна ыраах Саха сиригэр эрэнэн ыыппыттара эбээт! Ол эрэли хайаан да толордоҕуна сатанар. Саха — сайаҕас санаалаах, ыалдьытымсах омук. Ол сиэринэн, хас киирбит ыала итии үүттээх чэй кутаннар кыыhы күндүлүүллэр-маанылыыллар. Эмээхситтэр Еля, сорохтор Лена диэн таптаан ыҥыраллар. Эдэр нуучча кыыhын уопсай дьиэ аҥарыгар олохтууллар. Еленаны сахалыы саҥарарга үɵрэтэригэр тоҕус саастаах Афоня уолу аныыллар. Кини нууччалыы тылы син элбэҕи билэр, санаатын сааhылаан этинэр дьоҕурдаах. Биллиилээх суруйааччылар Жюль Верн, Виктор Гюго айымньыларын таптаан ааҕар буолан билэрэ-кɵрɵрɵ үгүс. Елена уу сахалыы билбэт буолан, бастаан утаа тылбаасчыт нɵҥүɵ кэпсэтэн наадатын быhаарсар, ол иhин уол нуучча кыыhа ыалга бардаҕына батыhа сылдьан тылбаастаан кɵмɵлɵhɵр. Сорох дьонтон “Сибилигин ыалдьар дуо?” эбэтэр “Урут ыалдьыбытыҥ дуу?” диэн ыйыттаҕына, сыыhа эппиэттииллэрэ. Онон Елена сахалыы-нууччалыы тылдьыты атыылаhан ылан тус бэйэтэ дьону кытта сахалыы саҥарарга кыhаллан үɵрэнэр. Биэлсэр кыыс ыарыhахтарыгар олус кыhамньылаах, дьиэлэригэр тиийэн укуол биэрэр, эмтиир-томтуур. Улахан ыарыhахха күҥҥэ үстэ укуол оҥорор. Ким эмэ ыарыйдаҕына ыҥырдахтарына уталыппакка тиийэн кɵрɵр-истэр, сүбэлиир-амалыыр, туhааннаах эмтэри суруйан биэрэр. Биирдэ Барыыhап оҕонньор ыарытыйда, биэлсэр кыыс туохха эрэ аллергиялаабыт диэн быhаарда уонна эмп анаата. Баҕадьа — уhук сытар нэhилиэк. Онон суол-иис суох, массыына сылдьыбат. Сарсыныгар уопуттаах быраас учаастак кииниттэн, икки кɵстɵɵх сиртэн атынан айаннатан кэлэн ыарыhаҕы кɵрдɵ-иhиттэ, саҥа биэлсэр эми сɵпкɵ анаабыт эбит диэн хайҕаата, махтанна. Сити күнтэн ыла Елена дэриэбинэ дьонун-сэргэтин хараҕар харыс үрдээн кɵстүбүтэ. Кыралыын-улаханныын ытыктыыр, кырдьаҕастар “кыыспыт” диэн ааттыыр буолбуттара. * Нуучча кыыhын ɵйүгэр-санаатыгар хоту дойду сааhа хатыламмат кэрэлээх. Ыам ыйын бастакы күнэ — Аан дойду үлэлээн иитиллээччилэрин күнэ! Эйэ, үлэ, маай бырааhынньыга. Ийэ сир киэлитин устун кыhыл Маай ньиргиэрэ иhиллэрэ. Бу улуу күн хаhан да умнуллуо суоҕа… Улахан кэнсиэр буолбута, онно саҥа кэлбит кыыс барытыгар кыттыыны ылбыта. Лыҥкынас куолаhынан ыллыыра, чэпчэкитик дэгэйэн кɵтɵр-дайар лыахтыы үҥкүүлүүрэ. — Кɵрүҥ эрэ, кɵрүҥ! Ити саҥа кэлбит нуучча кыыhа сайаҕас оҕо эбит. Кэмчиэрийбэккэ кыттан иhэр… — дьахталлар сɵҕɵн-махтайан кэпсэтэллэр. — Оттон били инники кэлбит кыыс туохха даҕаны кыттыбат, баара-суоҕа биллибэт этэ дии, — диэн кулууп үлэhитэ Маайа сиилээбиттии ɵс саҕа буолар. — Кырдьык даҕаны, Ольга Никонова сылы быhа ханнык да тэрээhиҥҥэ сылдьыбатаҕа дии. Кытын диэтэххэ иллэҥэ суохпун диирэ, — сэбиэт сэкиритээрэ дьахтар тылыбырыыр. Кэнсиэр кэнниттэн уоттаах-күɵстээх үҥкүүгэ ыччат мустубута. Киэҥ кулууп кыараабыт курдук. Баян тыаhыгар уйдаран эдэрдэр үҥкүүлээн долгуhаллар. Коля, эркиҥҥэ ɵйɵнɵн туран, Елена хас хамсаныытын ааҕа кэтээн кɵрɵр. Лаампа уотун сырдыгар саҥа кэлбит кыыс үɵрэн сэгэйбит мɵссүɵнэ, уу кыылын муоhуттан чочуллубут курдук, тупсан-кэрэтийэн кɵстɵр. Коляны табаарыс уолаттара харахтарынан имнэнэн ыҥыран ыллылар. — Ити кими тонолуппакка одууластыҥ? Хантан кэлбит кыыhый? — Омскайтан кэлбит биэлсэр кыыс дии. — Аата Елена диэн дуо? Ɵлүɵнэ ɵрүс аатыгар дьүɵрэлии эбит. — Үчүгэйдик да ыллыыр, сүрэҕим ортотунан киирдэ. — Коля, эн нуучча кыыhын үҥкүүгэ ыҥыр эрэ, — уолаттар дьээбэлээхтик күлэн мүчүҥнүүллэр. Ити тыллартан кынаттаммыт курдук, Коля эр хаанын ылынан кыыска эрчимнээхтик утары хаамта. Уолаттар ситиhиини баҕара хааллылар. Ити киэhэ Елена таhыттан хара бараан сирэйдээх, орто уҥуохтаах, толору эттээх-сииннээх уол арахсыбатаҕа, дуоhуйа ɵр үҥкүүлээбиттэрэ. Кыыс атаҕа сири билбэт буола чэпчээбиккэ дылыта. Кинилэр бииртэн биир үҥкүүгэ киирэн эргийэн тэлээрбиттэрэ. * Сандал саас саhыгыраччы күлэн, чээл күɵҕү чэлгитэн уу ньулдьаҕай кыыс сүрэҕэр таптал уот кыhыл сибэккитин тылыннарар. Күн тахсан кɵмүс сардаҥатынан ыспахтыыр, дьол кымыстаах чороонун күɵрэччи кɵтɵҕɵн үрүҥ илгэнэн сүрэҕи-быары сымнатар. Баҕадьаҕа ол саас олус да үчүгэйэ! Эдэр саха уола нуоҕайбыт нарын-намчы ньургуhуну үргээн нуучча кыыhыгар бэлэх ууммута. — Елена, хараххын сим эрэ. Сюрприз! — Коля мичээрдиир, долгуйан тэпсэҥэлээн ылар. — Уой, дьээбэлэнээйэҕин эрэ. Тугуй ол? — кыыс иэдэhэ итийэр, хараҕын быhа симэр. — Чэ, хараххын ас… Мин аптаахпын! — уол куолаhыгар киэн туттуу иhиллэр. — Тоҕо баҕас кэрэтэй? Бу ханнык сибэккиний? — диэн кыыс уол ууммут сибэккитин дьɵрбɵтүн сыллаан ылар. — Ньургуhун… Тоҥ буору тобулан тахсар бастакы сибэкки. Сандал саас, тыллыы бэлиэтэ. — Үчүгэйиэн! Коля, махтанабын эйиэхэ, — кыыс үɵрэн имэ тэтэрэр. — Мин эйигин таптыыбын… — уол кыыhы обуйук уоhуттан ууруур. Эдэр дьон иэйиилэрэ тылынан сатаан этиллибэт истиҥтэн истиҥэ. Кинилэр доҕордоhуулара күнтэн күн чиҥээн испитэ. Ньукулай — радист идэлээх, кинигэни, сурунаалы, хаhыаты ааҕарын сɵбүлүүр, үлэhит бэрдэ уол. Соҕотоҕун олорор нуучча кыыhыгар ол бу алдьаммытын ɵрɵмүɵннээн дьиэтигэр илии-атах буолар. Биэлсэр кыыска сахалыыттан нууччалыы тылбаастыырга кɵмɵлɵhɵр уонна сахалыы саҥарарга үɵрэтэр. Саха сирин самаан сайына, айгыр-силик аар айылҕа, чыычаах күйгүɵрэр алыптаах ырыата, саҥа тыллыбыт от-мас, мутукча мүɵттээх дыргыл сыта уйулҕаны уhугуннараллар, кэрэмэн кэрэҕэ умсугута угуйаллар. Күн кылбайан тахсан, халлаан ып-ыраас курустаал таас ньууругар күɵлэhийэ оонньуур. Нуучча кыыhа кэлбит сылын сайыныгар бэс ыйыгар биир дьахтары этэҥҥэ тɵрɵтɵр. — Биhиги биэлсэрбит сымнаҕас, чэпчэки илиилээх, – диэн эмтэнэн үтүɵрбүт дьон биэлсэр кыыhы хайҕаан кэпсэтэллэр. — Аны атын сиргэ оҕолоно барбаппыт, манна дьиэбитигэр хаалабыт,- диэн тɵрɵɵрү сылдьар дьахталлар киин балыыhаҕа барыахтарын баҕарбат буолаллар. — Саҥа биэлсэр билиилээх-кɵрүүлээх, кыhамньылаах, үлэhит кыыс,– диэн кырдьаҕастар үɵрэллэр, истэригэр кɵмүскэллээхпит диэн бɵҕɵхтүк сананаллар. Биэлсэр кыыс Баҕадьаҕа үс сылга тоҕус оҕону этэҥҥэ тɵрɵппүтэ. Саха эмээхситтэрэ нуучча кыыhыгар махтанан кэтэҕиттэн сырылаччы сыллыыллара, имэрийэн ылаллара. Оччоҕуна дойдутун ахтан туоххаhыйа сылдьар кыыска ийэтин илиитин сылааhа субу баар курдук биллэрэ… Нуучча кыыhа Елена уонна олохтоох уол Коля икки сылы быhа бэйэ-бэйэлэрин билсиhэн баран кулун тутар ыйга холбоhон, ыал буолан унаар буруону субуруппуттара. Билигин сахалыы сиэри-туому тутуhан быр-бааччы эйэ дэмнээхтик олороллор. Икки кыыстаммыттара, биэс сиэннээхтэр. Елена Григорьевна доруобуйа харыстабылын эйгэтигэр отут биэс сыл эҥкилэ суох үлэлээбитэ. Нэhилиэк депутатынан хаста да быыбарданар, араас общественнай үлэҕэ тэрийээччинэн талыллар. Кини Саха сирин дьахталларын уон иккис сийиэhигэр кыттыыны ылар чиэскэ тиксибитэ. Санаан кɵрдɵҕүнэ, манна алмаастаах кыраайга кэлэн кини олоҕун дьолун булан, киhи буолар үрдүк аналын чиэстээхтик толордо. Сыл-хонук илим хотоҕоhунуу субуллан түргэнник да устан ааста. Соҕурууттан бииргэ айаннаан кэлбит биэс кыыстан үhэ Саха сиригэр ыал буолан олохсуйа хаалбыттара. * Елена бɵɵлүүн уруккуну-хойуккуну санаан кыайан утуйбакка сарсыарда эрдэ турда. Дьиэ иhинээҕи үлэтин бэрийэн, сиэннэригэр ас астаан, алаадьы буhаран бэлэмнээн баран таhырдьа хаама, салгын сии таҕыста. Кини хараҕын симэн саҥата суох таалан турбахтыыр. Кэрэ да кэмнэр ааспыттар… Дьокуускай куорат тупсубут, киэркэйбит даҕаны! Сүүнэ улахан таас дьиэлэр үрдүк мэҥэ халлааҥҥа талаhан, кэрэ кɵстүүлэринэн киэмсийэн дьэндэспиттэр. Дьахтар сүрэҕэ тэбэн, долгуйан киин болуоссакка тиийбитин билбэккэ да хаалла. Бүгүн муус устар сүүрбэ сэттэ күнэ — Саха Республикатын күнэ. Сүрэх ыллыыр, сүhүɵх күүрэр, сүргэ кɵтɵҕүллэр күнэ тосхойдо. Туймаада туонатыгар ырыа-тойук дьиэрэйэр, муусука ньиргийэр. Доҕордоhуу болуоссатыгар киhи-аймах тоҕуоруйар. Айар тыл аҕата Ɵксɵкүлээх Ɵлɵксɵй хоhоонун тыллара салгыҥҥа дуорайан, иччилэнэн иhиллэллэр: “… Субу кубулҕаттаах үйэҕэ, Уруйу тосхойон, Туойдаҕым буоллун Оҕолоох доҕорбор! Түскэ сүбэлиибин, Томторго соргулуубун! Нуучча ньургунун кытта Туруулаhар доҕор буол, Саха талыытын кытта Самдайдаhар атас буол…” “Сахабыт сирэ улуу бэйээт алгыhынан арчыланан үүнэ-чэчирии турдун, кэлэр кэнчээри ыччаппыт олоҕо кэрэ кэскиллэннин!” — диэн сааhырбыт нуучча дьахтара уоhун иhигэр ботугураата. Сэргэ аттыгар арыылаах алаадьыларын тэлгэтэн сирин-уотун аhатта. Күн уота былыт быыhыттан тахсан чаҕылыччы тыкта. Сиккиэр тыал “ил” гынан ааста, сахалыы оhуохай дорҕоонун хомуйан ылан тус соҕуруу салгын хоту илдьэ турда. Светлана Самсонова-Сиибиктэ, Мукучу, 2017 сыл
Подробнее: https://ulus.media/2020/03/29/bielser-kyys/
Kommentare